Fakt yoxla

Sosial mediada yayılan paylaşımda Türkiyənin altında nəhəng çat olduğu iddia edilib. İddialara görə, məlumatın mənbəyi Göttingen Universitetində aparılan araşdırmadır.

Türkiyə mediasında bununla bağlı araşdırma aparılıb.

Açar sözlərdən istifadə etməklə aparılan axtarışlar nəticəsində Göttingen Universiteti tərəfindən mövzuya həsr olunan araşdırma və bununla bağlı press-reliz əldə edildi.

Araşdırma İraqdakı Zaqros dağlarından gələn qüvvələrin son 20 milyon il ərzində Yer səthinin əyilməsinə necə təsir etdiyi haqdadır.

Zaqros dağları yer qabığını təşkil edən plitələrdən olan Ərəbistan və Avrasiya plitələrinin toqquşması nəticəsində yaranmışdır. Çökmüş quru səthi “Mesopotamiya” adlanan bölgəni təşkil edir. Bu bölgədə Neogen dövründə təxminən 3-4 km qalınlığında çökəkliklər və çöküntü təbəqələri yığılıb.

Araşdırmada çökmənin xüsusilə Türkiyənin cənub-şərqində cəmləşdiyi bildirilir. Baş verən çökmə hadisəsi plitələrin hərəkəti və dağlarla yanaşı, “Neotetis okean plitəsi” ilə də izah edilib.

Məsələ ilə bağlı İstanbul Texniki Universitetinin Geologiya Mühəndisliyi bölümündən Prof. Dr. Cenk Yaltırak məqalədə “Neotetis plitəsi” olaraq xatırlanan və “Neotetis lövhəsi” kimi tərcümə edilən anlayışı belə izah edib:

“200-15 milyon il əvvəl Avrasiya plitəsi ilə Ərəb plitəsi arasında bir okean yaranıb. Onun Şərqi Anadolu altından keçən hissəsi Ərəb plitəsinə aiddir. Ərəb plitəsi Qırmızı dəniz okeanı, Ədən körfəzi və cənubdan Fars körfəzindən keçərək Hataya qədər olan kontinental toqquşma ilə məhdudlaşır. Onun Şərqi Anadolu fayı ilə hal-hazırda heç bir çökmə sahəsi yoxdur”.

Deməli, inkişaf yeni deyil

Zaqros dağlarının göstərdiyi qüvvə və Neotetis plitəsinin cırılması nəticəsində Türkiyənin cənub-şərqindən İranın şimal-qərbinə qədər görünən “plitənin cırılması ” (məqalədə deyildiyi kimi) əmələ gəlmişdir.

Bu formalaşmanın "çat" sözü ilə yazılarda əks olunması məna qarışıqlığına səbəb olub. Çünki məqalədə “çat” sözünə rast gəlinmir.

Texniki dildə yazılmış tədqiqatın nəticələri çaşqınlıq yarada bilər. Yaltırakın sözlərinə görə, bu, 70-200 km dərinlikdə dalma plitəsinin yavaşlamasını və qopmasını təmsil edən bir prosesdir.

Yaltırak vəziyyəti belə izah edir ki, getdikcə dərinləşən lövhə daha da ağırlaşır və hərəkət yavaşladıqca, aşağı batır. Bu prosesin sonunda sistem qaşıq kimi əyilir. Amma belə hadisələrin səthə əks olunması üçün milyonlarla il lazımdır.

Sözügedən hadisə xəritənin qırmızı ilə qeyd olunan ərazisində yerləşir.

Qeyd edilməlidir ki, bu tədqiqat planetin xarici qabığının davranışı haqqında məlumat verir. Bu iş çöküntü filiz yataqlarının və geotermal enerji ehtiyatlarının tapılmasında və ya bölgənin zəlzələ riskinin qiymətləndirilməsində rol oynaya bilər.

Yaltırak həmçinin bu mövzuda ilk nəşrin bir türkə aid olduğunu və Göttingen Universitetinin araşdırmasında yalnız rəqəmsal vizuallaşdırmaları ehtiva etdiyini bildirib.

Tədqiqatın nəticələri panikaya səbəb olmamalıdır

İddia yazılarda tamamilə təhrif edilməsə də, çaxnaşmaya səbəb ola biləcək bir neçə kontekstdən ibarətdir. Bunların arasında “çatın” daha da böyüyəcəyi, Anadolunun Yaxın Şərqdən ayrılacağı və bölgənin geoloji fəaliyyətinin artacağı kimi iddialar var.

Məqalə ilə bağlı press-relizdə tədqiqatçılardan biri olan Dr. Renas Koşnav deyir: “Ərəb plitəsinə bağlı olan batmaqda olan okean plitəsi (Neotetis) bölgəni aşağıya doğru çəkir və çöküntülərin daha da yığılması üçün yer yaradır. Ancaq Türkiyəyə yaxınlaşdıqca, bu gərilmə qüvvəsi azalır və lövhənin qırıldığını görürük. Bu qırılma “çatın” genişlənməsinə və ərazidə geoloji aktivliyin artmasına səbəb olur”.

Yaltırak onu da bildirib ki, tektonikada “çat” və “yırtılma” kimi terminlər yoxdur. Bu hallara daha çox "riftlər" və "qrabenlər" deyilir və insan gözü bunu səthdə müşahidə edə bilməz.

Bölgədə geoloji fəaliyyət uzun illərdir öyrənilir. Bu müddətdə bölgəyə "Bitlis-Zaqros qurşağı" adı verildi və üzərində araşdırmalar aparıldı. Belə ki, rayonun geoloji aktivliyinin intensiv olması barədə məlumatlar yeni deyil. Məqalə yalnız bu mövcud biliklərin işığında yeni izahatlar təklif edir.

Araşdırmanın müəlliflərindən biri olan Prof. Dr. Conas Kley də iddialara münasibət bildirib. Kley onun işinin səhv başa düşüldüyünü və bunun narahatlıq üçün səbəb olmadığını təsdiqləyib. Kley görə, onların işi çox ləng geoloji prosesə aiddir. Beləliklə, tədqiqatda təsvir edilən vəziyyət yüz illər əvvəl eyni idi və yüz illər sonra da eyni olacaq.

Kley, həmçinin vurğulayıb ki, araşdırmada qeyd olunan və “çat” olaraq xatırlanan vəziyyət on kilometrlərlə yerin altındadır və heç vaxt səthdə görünməyəcək. Zəlzələ təhlükəsi ilə bağlı suala cavab verən Kley, apardıqları araşdırmanın nəticələrinin bölgənin seysmikliyi ilə bağlı yeni və ya səbəbli bir şey ortaya qoymadığını söyləyib və araşdırmanın gələcək təhlükə ilə bağlı hər hansı bir məlumat vermədiyini bildirib.

Prof. Dr. Cenk Yaltırak da yazıda baş verən hadisənin yeni kəşf olmadığını bir daha təkrar edərək, narahatedici bir vəziyyətin olmadığını açıqlayıb.