“Mən hesab edirdim ki, Dağlıq Qarabağın statusu ilə bağlı razılığa gəlmək ermənilərin və azərbaycanlıların işidir və ittifaq mərkəzinin rolu onlara vəziyyətin normallaşmasında, xüsusən də iqtisadi problemlərin həllində kömək etməkdir. Əminəm ki, bu, düzgün xətt idi. Amma nə partiya, nə partiya strukturları, nə də ziyalılar razılaşma və ya dialoqa yol tapa bildilər. Hadisələr böyüdü. 1988-ci ilin fevral ayının sonunda Sumqayıt şəhərində qan töküldü”. Bu açıqlama ilə keçmiş SSRİ-nin birinci və sonuncu prezidenti Mixail Qorbaçov Qarabağ münaqişəsinin kökləri və sonrakı inkişafı ilə bağlı açıqlama verərkən səsləndirib. O açıqlamasında Qarabağ münaqişəsinin məhz Sumqayıt hadisələrindən sonra başladığına vurğu vurmağa çalışıb.
Öncə qeyd edək ki, Qorbaçov Qarabağ münaqişəsinin kökünün Sumqayıt hadisələrinə bağlı olması barədə ilk dəfə fikir səsləndirmir. Ümumiyyətlə Sumqayıt hadisələrinin mahiyyəti məhz Mixail Qorbaçovun dəstəyi ilə kökündən təhrif olunub.
Vladimir Putin: “Sumqayıtda etnik qarşıdurmalar baş verdi, sonra hadisələr Dağlıq Qarabağa yayıldı”
Əslində Sumqayıt hadisələrinə qədər bir çox proseslər baş verib. Həm də bu hadisələrin baş verməsində Qorbaçovun birbaşa və dolayısı ilə iştirakı, dəstəyi olub.
Təbii ki, bir qədər keçmişə qayıdıb erməni şovinist Zori Balayanın 1981-ci ildə erməni dilində Yerevanda, 1984-cü ildə rus dilində Moskvada çap edilmiş “Ocaq” kitabında Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının irəli sürüldüyünü xatırlatmaq olar. Bundan başqa 1983-cü il aprelin 24-də (qondarma “erməni soyqırımı” günü - red) erməni ekstremistlərin Ermənistanın Masis rayonunda (keçmiş Zəngibasar - red) azərbaycanlıların toy məclisi zamanı Qafarovlar ailəsinə hücum etməsini, nəticədə 4 azərbaycanlının qətlə yetirilib, onlarla azərbaycanlı yaralanması faktını, bu qanlı hadisə ilə bağlı cinayət işinin açılmamasını da yada salmaq olar.
Amma Mixail Qorbaçov Sov.İKP MK-nın baş katibi seçiləndən sonra baş verən hadisələrin xronikası Sumqayıt hadisələrinə qədərki prosesləri aydın şəkildə görməyə imkan verir.
İlk ondan başlayaq ki, keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV) Ermənistana birləşdirilməsi ideyasını dünyaya yayan, bu ideyanı dəstəkləyən elə Sov.İKP MK-nın baş katibi Mixail Qorbaçovun müşaviri Abel Aqanbekyan idi. O DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsi ilə bağlı Parisdə “L’Humanité” qəzetinə 1987-ci ilin oktyabr ayında açıqlama vermişdi. Aqanbekyanın bu fikri qəzetin 18 noyabr 1987-ci il tarixli sayında dərc edilmişdi. Məsələ burasındadır ki, Aqanbekyanın Parisdə “İnterkontinental” hotelində verdiyi bu müsahibə bir çox proseslərin, ən əsası da ermənilərin Dağlıq Qarabağa dair ərazi iddialarının başlanması üçün bir siqnal rolunu oynadı.
Onu da qeyd edək ki, Aqanbekyanın 1987-ci il oktyabrın 21-də Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin I müavini Heydər Əliyev vəzifəsindən istefa verdikdən cəmi bir neçə gün sonra bu ideyanı gündəmə gətirməsi diqqət çəkir. Politoloqlar bildirirlər ki, bu təsadüfi olmayıb. Heydər Əliyev vəzifədə qalsaydı ermənilər belə bir təşəbbüsə cürət etməzdilər.
1987-ci ilin sonlarından etibarən Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların tarixi torpaqlarından çıxarılmasına start verildi. 1988 il yanvarın 25-də Ermənistan SSR-in Qafan və Mehri rayonlarından qovulan ilk azərbaycanlı qaçqınlar Azərbaycana gəldilər. İlk mərhələdə bu rayonları 4 mindən çox azərbaycanlı tərk etmişdi. Yeri gəlmişkən, 1988-1989-cu illərdə Ermənistanda yaşayan 250 mindən çox azərbaycanlı öz tarixi torpaqlarından zorla qovulub. Rəsmi məlumatlara görə, onlardan 216 nəfər vəhşicəsinə qətlə yetirilib, 1154 nəfər isə yaralanıb. Ermənilərin Qafanda yaşayan azərbaycanlıların qovulmasını tanınmış rusiyalı yazıçı Aleksandr Proxanov “Rossiya 1” telekanalına müsahibəsində təsvir edib.
1988-ci ilin fevral ayında Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiasının aktif fazasına start verilib. Konkret olaraq 1988-ci il fevralın 8-də erməni millətçilər Xankəndində DQMV-nin Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil edilməsi tələbi ilə yeni imzatoplama kampaniyasına başlayıblar. Fevralın 13-də DQMV-nin mərkəzi Xankəndi şəhərində (o dövrdə Stepanakert - red) Qarabağa dair ilk nümayişlər keçirilib.
Fevralın 16-dan etibarən mitinqlər daha intensiv xarakter alıb. Bu ərəfədə Mixail Qorbaçov SSRİ-də milli münasibətlər məsələsinə yenidən baxılmasının vacibliyindən danışmaqla ermənilərin planının icrasına dəstək verib. DQMV Xalq Deputatları Sovetinin erməni əsilli deputatları Qorbaçovun verdiyi fürsətdən istifadə edərək fevralın 20-də iclas (azərbaycanlı və digər millətlərdən olan deputatlar iclasda iştirak etməyib -red) keçirərək vilayətin Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi təklifinin lehinə səs verib, Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR Ali Sovetləri qarşısında vəsatət qaldırmaq barədə qərar qəbul ediblər. Həmin ərəfədə İrəvanda da kütləvi mitinqlərə start verilib.
1988-ci il fevralın 22-də ermənilər silaha əl atıblar. Belə ki, onlar Xankəndi-Ağdam şosesində yerləşən Əsgəran qəsəbəsi yaxınlığında DQMV-nin Xalq Deputatları Sovetinin qərarına etiraz edən dinc azərbaycanlı nümayişçilərə atəş açıblar. Nəticədə Əli və Bəxtiyar adlı iki azərbaycanlı gənc həlak olub.
Bu fakt keçmiş SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi (DTK) sədrinin birinci müavini (1985-1991-ci illər) Filip Bobkovun “DTK və hakimiyyət” adlı kitabında əksini tapıb. Müəllif qeyd edir ki, fakt faktlığında qalır, ilk qurbanlar azərbaycanlılar oldu, münaqişənin başlanmasında ilk qanı məhz ermənilər tökdülər.
Sumqayıt hadisələri isə sadalanan hadisələrdən bir neçə gün sonra, daha dəqiq desək fevralın 27-də başlayıb. Fevralın 27-29-u aralığında baş verən hadisələrin mahiyyətinə gəlincə, istintaqın ilk günlərindən zərərçəkənlərin guya ermənilər, təqsirkarların isə azərbaycanlılar olması barədə fərziyyəyə üstünlük verilsə də şahid ifadələri, SSRİ DTK-nın arxiv materialları əksini sübut edir. Şahid ifadələrində iğtişaşları təşkil edənlərin “qara plaşlı” naməlum şəxslər olduğu təsdiqlənir.
Xüsusilə SSRİ prokurorluğunun ilkin istintaq-əməliyyat qrupunun üzvü olmuş Vladimir Kaliniçenko, həmçinin Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin Sumqayıt şöbəsinin sədri vəzifəsində çalışmış Vladimir Lebedev Sumqayıt hadisələrinin SSRİ rəhbərliyinin sifarişi ilə SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi tərəfindən təşkil olunduğunu öz müsahibələrində etiraf ediblər. Əməliyyatın Moskvadan təşkil olunduğunu hadisələrin birbaşa iştirakçısı Eduard Qriqoryanın cəzasını qanunla Azərbaycan SSR ərazisində çəkməli olduğu halda, Ermənistana göndərilərək orada azadlığa buraxılması da təsdiqləyir.
Sadalanan faktlara əsasən bu qənaətə gəlirik ki, Qorbaçovun Qarabağ münaqişəsinin köklərini Sumqayıt hadisələrinə bağlamaq cəhdi faktlarla manipulyasiya cəhdidir və reallığı əks etdirmir.
