Sosial mediada bəzi istifadəçilərin hesablarını botlara çox bənzədirlər, çünki əksər bot hesabları real istifadəçiləri təqlid etmək üçün peşəkar şəkildə çalışırlar. Bununla belə internet trafikinin ¼-ni təşkil edən botları ortaya çıxaran bir çox metodlar var.
Tutaq ki, hər hansı “X” (keçmiş “twitter”) hesabının sizi izlədiyi barədə bildiriş alırsınız. Siz də onu izləyəcəksiniz?
Şəkildə “Anlamışlar” adlı “twitter” hesabını görürük. Bu hesab 2021-ci ilin iyununda açılıb, 1039 izləyicisi və hətta “X”-də “mavi çek” işarəsi var. Lakin maraqlıdır ki, bu profil digər heç bir profili izləmir.
Bu hesab, “X”-in 2021-ci ilin iyulunda mavi işarə qoyduğu 6 hesabdan biridir. Sonradan məlum olur ki, bu hesablar bot şəbəkəsinin bir qanadıdır və hazırda hesablar bağlanıb.( https://archive.md/6Z9DY) “X” idarəçilərini şübhələndirən onların az müddətdə yaranmasına baxmayaraq minlərlə izləyici toplamaları, şübhəli profil fotoları və digərlərini “bəyənməmə”ləri olub. Şübhəni yaradan digər məqam bu şəbəkəyə daxil olanların ümumi izləyici siyahısının mövcudluğu, heç vaxt heç bir paylaşım etməmələri idi. Altı profil fotosundan ikisi əks şəkil axtarışı ilə əldə edilə bilən stok fotoşəkilləri, üçü qadın fiqurlarının təsvirləri və biri stok fotomodel pişiyi idi.
Bot nədir?
Botlar-real profillər kimi görünən, lakin əslində alqoritm tərəfindən idarə olunan avtomatlaşdırılmış sosial media hesablarıdır. İngiliscə "robot" sözünün abreviaturasıdır.
Son illərdə onlayn ictimai müzakirələrdəki rollarına görə nəzərə alınsalar da, internet təkcə zərərli botların evi deyil. Daha doğrusu, kompüter proqramlarının qəti şəkildə “zərərli” olmasını düşünmək lazım deyil. Avtomatik olaraq şeirləri,
və ya hava proqnozlarını paylaşan bot hesabları da var.
2019-cu ilin oktyabrında keçirilən seçkilər zamanı insanların saxta xəbərlərlə bağlı suallarını avtomatik cavablandıran Kanada yayımçısı CBC-nin ani söhbət xidməti botun başqa bir gözəl nümunəsidir.
Belə aydın olur ki, eyni zamanda botlar vasitəsilə yanlış məlumatlar, müəyyən qrupun zərərli siyasi və ideoloji mesajlarını yaymaq və ya real istifadəçilərə “spam” göndərmək mümkündür.
Carnegie Mellon Universiteti tərəfindən aparılan araşdırma “Twitter”-də Covid-19 pandemiyası ilə bağlı paylaşılan yazıların demək olar ki, yarısının bot fəaliyyəti olduğunu müəyyənləşdirmişdir. Başqa bir araşdırma iqlim böhranı ilə bağlı yazıların 25 faizinin bot hesablarına aid olduğunu və iqlim dəyişikliyinin inkarının bu yazıların mərkəzində dayandığını ortaya qoydu.
Digər tərəfdən, bu araşdırmalara şübhə ilə yanaşan və bot hesablarının sosial mediaya təsirini şişirtdiklərini söyləyənlər də var. Bununla belə, bot hesabları tərəfindən yaradılmış və ya dəstəklənən gündəmi nəzarətdə saxlayanlarla məşğul olmaqdan öncə edə biləcəyimiz bir neçə addım var.
Bot hesablarını aşkar etməyin yolları
Qarşılaşdığımız şübhəli hesabları nəzərdən keçirərkən, bot hesablarını aşkarlamağınıza kömək edə biləcək bir neçə məsləhətə diqqət yetirə bilərik. Bununla belə, yadda saxlamaq lazımdır ki, yuxarıda qeyd olunan xüsusiyyətlərə malik olan hər hesab bot ola bilməz. İpuçlarını toplamağa başlayaq:
1) Profil şəkli şübhə doğururmu?
Bot hesablarının profil şəkilləri stok fotolarından və ya başqa şəxsin albomundan götürülə bilər. Tez tərsinə şəkil axtarışı bizə fotoşəkilin əvvəllər istifadə edilib-edilmədiyini göstərə bilər. O da məlumdur ki, bəzi bot hesabları əslində mövcud olmayan insanların süni intellekt tərəfindən hazırlanmış şəkillərindən istifadə edir. Məsələn, bu sayta daxil olmaqla istifadə edilən fotolarla bağlı heç vaxt heç kimdə şübhə yaratmamaq mümkündür. Çünki bu alqoritmlərin yaratdığı fərdlər ümumiyyətlə mövcud deyil.
Heç bir fotoşəkildən istifadə etməmək və ya hesab sahibi haqqında məlumat verməyən, məsələn, çertyoj alətlərindən istifadə etmək də bir ipucu ola bilər.
2) İstifadəçi adı real şəxsə məxsusdur?
Bir çox botlar hesab istifadəçi adı kimi avtomatik yaradılan, təsadüfi ardıcıllıqla hərf və rəqəm birləşmələrindən istifadə edir. Məsələn, istifadəçi adından sonra dörd rəqəmli alqoritmlər, təsadüfi sıralanmış 12 hərf və rəqəm və ya hər hansı addan sonra 8 rəqəm.
3) İzləyicilərin/izlənən hesabların sayında nəzərəçarpacaq fərq varmı?
Çoxsaylı izləyicilərinə rəğmən çox az izləyicisi olan hesab və ya əksinə, vacib ipucudur. Eyni şəkildə, çox yüksək və ya çox aşağı və bərabər izləyici/izləyici nisbəti bəzi bot hesablarında görülən başqa bir xüsusiyyətdir.
4) O, platformaya yaxınlarda qoşulub?
Hər gün yüzlərlə yeni bot hesabı sosial media platformalarına qoşulur. Qoşulma tarixinin yeni olması da bir işarədir.
5) Bioqrafiya bölməsində hansı maddələr var?
İnformasiya bölməsində heç bir şəxsi məlumatın daxil edilməməsi bot hesablarında ümumi xüsusiyyətdir. Bundan əlavə, bu bölməyə hər hansı etiketlərin və ya link kimi kliklədikdə sizi başqa sayta yönləndirən mətnlərin daxil edilməsi də şübhə doğurmalıdır. Burada vacib şərt bot hesabla, trol (saxta) hesabı fərqləndirməkdir.
Bot fəaliyyətini yoxlamağa kömək edən onlayn alətlər gündə 50 və ya daha çox dəfə göndərilən hesabları nəzərə alır. Şübhə etdiyiniz hesab hər gün müəyyən saatlarda və ya gecə-gündüz fasiləsiz paylaşımlar etməyə davam edirsə, diqqət yetirməyə dəyər.
7) Qarşılıqlı təsir nisbətləri normaldırmı?
Xəbərdarlıq əlamətlərindən biri az izləyicisi olan hesabın paylaşımlarına yüzlərlə bəyənmə alması və ya minlərlə izləyicisi olan hesabın demək olar ki, sıfır şərh alması ola bilər.
8) Paylaşım mövzusu həmişə eynidirmi?
Yazıların məzmunu tək bir mövzudan kənara çıxmırsa və ya tamamilə fərqlidirsə, diqqətli olmaqda fayda var.
9) Yazılara tez-tez eyni tipli teqlər və keçidlər daxil edilirmi?
Hər yazıda eyni mövzu ətrafında müəyyən teqlər varsa və ya hər mesajda müxtəlif keçidlər varsa diqqətli olun.
10) Yazılar bir neçə dildə paylaşılır?
Real şəxsə aid olduğunu düşündüyümüz hesabın 5 fərqli dildə yazı yerləşdirməsi və ya bu dillərdəki hər cür məzmunla qarşılıqlı əlaqədə olması çətin görünür.
11) Eyni paylaşım müxtəlif hesablar tərəfindən paylaşılırmı?
Eyni paylaşımın birdən çox hesab tərəfindən paylaşılması həm bot fəaliyyətini, həm də botnetin (eyni insanlar və ya qruplar tərəfindən idarə olunan bot hesabları şəbəkəsi) mövcudluğunu göstərə bilər.
12) Şübhəli hesablarla qarşılıqlı əlaqədə olmaq?
Əvvəllər etibarlı mənbələr tərəfindən araşdırılan və yalan məlumat, botlar və ya trollar yayan hesabları izləyən və ya onlarla qarşılıqlı əlaqədə olan hesabla məşğul olursunuzsa, diqqətli olun.
Köməkçi alətlər mövcuddur
Bundan əlavə, "Botsentinel", "Hoaxy" və Botometer kimi alətlər hesabın bot olub-olmadığını yoxlamağa və ya mövzu ətrafında şübhəli fəaliyyəti yoxlamağa kömək edir.
Şübhələriniz güclənirmi və onlayn alətlər sizinlə razılaşırmı? Sonra bu hesabı olduğunuz sosial media platformasına bildirə və komandaların hesabı nəzərdən keçirməsini təmin edə bilərsiniz.
Yenə də görünüşə aldanmayın
Sadalanan bir çox xüsusiyyətə malik olan hesabın real şəxsə aid olması da mümkündür. Bot hesablarını aşkarlamağa kömək edən alətlərin səhv nəticələr əldə edə biləcəyini göstərən araşdırmalar da var. Hesabatlar göstərir ki, bu alətlər bütün dillərdə, hər zaman və bütün məlumat dəstlərində eyni ardıcıllıqla işləmir.
Kimin bot olub-olmaması ilə bağlı kəskin mülahizələr də ictimai müzakirələri, xüsusən də əsas media tərəfindən kənarlaşdırılanları zəhərləmək potensialına malikdir. Əsl insanların bizim razılaşmadığımız fikirləri ola bilər. Bu o demək deyil ki, onlar böyük manipulyasiya sxeminin bir hissəsidir.
2021-ci ilin yayında Türkiyəni də əhatə edən meşə yanğınlarından sonra sosial mediada yüksələn həştəqinin bot fəaliyyəti olduğu iddiası yanğınlar hələ də davam edərkən irəli sürülüb. Təhlil göstərdi ki, yazıların yayılması üzvi idi və kampaniyanın kütləvi olmasına səbəb olan onlarla yüksək izlənilən və təsdiqlənmiş hesablar vardı.
Deyə bilərik ki, bəzi real insan sosial media hesabları da botlara çox oxşar ola bilər və bəzi bot hesabları real istifadəçiləri təqlid etmək üçün yaxşı bir iş görür. Onların hamısını müəyyən etmək mümkün olmasa da, bizə kömək edə biləcək alətlər və məsləhətlər əslində əla başlanğıcdır.
