Süni intellekt (Sİ) artıq gündəlik həyatın bir hissəsinə çevrilir, lakin bir çox sahələrə, münasibətlərə layiq olmadığı qədər mübahisəli təsir göstərir. Ən son texnologiyalar təkcə diplomatlar və analitiklər tərəfindən istifadə edilmir, onlar hərbi sferaya və hətta siyasi həyata fəal şəkildə daxil edilir ki, bu da, şübhəsiz, bir çox risklər daşıyır. BMT-nin Baş katibi Antonio Qutyerreş də eyni kontekstdə süni intellektin təhlükələrini qeyd edib. Dezinformasiyanın yayılması ilə bağlı müzakirələr davam edir. Hindistanda keçirilən parlament seçkiləri çoxsaylı “dərin saxtakarlıq”larla yadda qaldı, hətta Argentinada ölü siyasətçiləri “diriltdilər”. Hazırda müasir texnologiyalardan prezident Xavyer Miley fəal şəkildə istifadə edir,
ABŞ-da isə Donald Tramp və Kamala Harris bir-birini süni intellekt tərəfindən yaradılan “dezo”ları yaymaqda ittiham edir.
Nəhayət, rəqəmsal sferada aparıcı ölkələr arasında qarşıdan gələn silahlanma yarışı da reallığa çevrilir. Lenta.ru dünya siyasətində süni intellektin necə istifadə edildiyini və onun bəşəriyyət üçün hansı təhlükələr yaratdığını araşdırıb.
Faktyoxla Lab. həmin yazını təqdim edir.
Beynəlxalq münasibətlərdə Sİ nədir?
Beynəlxalq münasibətlərdə süni intellekt müəyyən həddə böyük həcmdə məlumatları emal edə, nümunələri tanıya və qərarlar qəbul edə bilən texnologiyalar və alqoritmlər toplusudur.
O, geosiyasi hadisələri təhlil etmək və proqnozlaşdırmaq, kibertəhlükəsizliyi təmin etmək, münaqişələrin həlli və fəlakətlərə cavab tədbirləri kimi kritik vəziyyətlərdə qərarlar qəbul etmək və danışıqları asanlaşdırmaq üçün istifadə olunur.
Beləliklə, diplomatlar öz işlərində rəqəmsal alətlərdən - sosial şəbəkələrdən və onlayn konfranslardan tutmuş böyük məlumatların təhlilinə qədər bir çox proseslərdə istifadə etməkdə kifayət qədər fəaldırlar, buna görə də süni intellekt çoxları üçün materialların hazırlanmasında, məlumatların monitorinqində və tərcüməsində kifayət qədər dəyərli alətə çevrilib. Məsələn, İsrail bu yaxınlarda süni intellektlə işləyən universal onlayn dil tərcüməsini təqdim etdi ki, bu da Xarici İşlər Nazirliyinin rəqəmsal departamentinin rəhbəri David Saranqaya peşəkar tərcüməçiyə ehtiyac olmadan 8 dildə danışmağa imkan verir.
Süni intellekt son illərdə ölkələr arasında qarşılıqlı əlaqə formatını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdiyini də iddia edənlər var. Eyni zamanda, Rusiya, Çin və ABŞ süni intellektin dünyada güc balansını dəyişdirə biləcəyini qəbul edirlər.
Hələ 2017-ci ildə Rusiya prezidenti Vladimir Putin demişdir: “Süni intellekt təkcə Rusiyanın deyil, bütün bəşəriyyətin gələcəyidir”.
Beş il sonra Çin Kommunist Partiyasının Baş Katibi Si Cinpin dedi: "Biz milli strateji ehtiyaclara diqqət yetirəcəyik, yerli və aparıcı elmi və texnoloji tədqiqatlar aparmaq üçün güc toplayacağıq və əsas texnologiyalar uğrunda mübarizədə qətiyyətlə qalib gələcəyik".
2023-cü ildə ABŞ prezidenti Co Bayden süni intellektin bəşəriyyət üçün nə demək olduğunu belə yekunlaşdırdı: “Növbəti 10 ildə və bəlkə də növbəti 5 ildə biz son 50 ildəkindən daha çox texnoloji dəyişikliklər görəcəyik. Süni intellekt bu dəyişiklikləri sürətləndirir”.
Süni intellekt təhlükəsizliyə hansı təhdidlər yaradır?
Süni intellektin yayılması dünya səhnəsində yeni balanssızlıqlara səbəb ola bilər. Bəzi ölkələr süni intellektdən yararlansa da, digərləri geridə qalır və bu yöndə xeyli zəifdilər. Bu texnologiyaya sahib olmaq uğrunda rəqabət güclənir və süni intellektin özü iqtisadi və hərbi gücün artmasında əsas amilə çevrilir.
Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) proqnozlaşdırır ki, süni intellekt dünya üzrə iş yerlərinin 40 faizindən çoxunun avtomatlaşdırılmasına gətirib çıxara bilər və bu təsir xüsusilə yüksək ixtisaslı işlərdə nəzərə çarpır. Bu, inkişaf etmiş iqtisadiyyatlara, inkişaf etməkdə olan ölkələrlə müqayisədə əhəmiyyətli üstünlüklər verəcək, mövcud qlobal inkişaf disbalansını və sosial bərabərsizliyi gücləndirəcək.
Süni intellektin potensialından, üstəlik, gələcəkdə nəinki köhnə münaqişələrin həlli, həm də yeni münaqişələrin yaradılması üçün istifadə oluna bilər. Döyüş mühitində müşahidə və kəşfiyyat üçün pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) inkişafı kimi, süni intellektdən istifadənin qlobal genişləndirilməsi kosmos və hərbi tətbiqlərdə tramplin ola bilər. Məsələn, Çin süni intellektlə işləyən peykləri fəal şəkildə inkişaf etdirir. istinad
Süni intellekt kibertəhlükəsizliyə necə təsir edir?
Süni intellekt həm müdafiə, həm də hücum üçün kibertəhlükəsizliyə gtdikcə güclənən təsir göstərməkdədir. Fakt budur ki, texnologiya rəqəmsal mühitdə milyonlarla hadisəni təhlil etmək, müxtəlif növ təhdidləri və hətta şəbəkədəki insan davranışlarını müəyyən etmək, həmçinin kimin daha çox həssas olduğunu müəyyən etmək qabiliyyətinə malikdir.
Süni intellekt kibertəhlükələrin ehtimalını artıran ən kiçik anomaliyaları belə aşkar etmək üçün sistemləri, şəbəkələri, verilənlər bazalarını və davranış nümunələrini dərindən öyrənə bilər.
Eyni zamanda, Sİ kiber təhlükələri də gücləndirə bilər. Cinayətkar kiber aktorlar, ideoloji hakerlər və hökumət hakerləri də aşkarlanmamaq üçün texnologiyadan istifadə edirlər. Bundan əlavə, süni intellekt aşkarlanmaqdan yayınan, daim mutasiyaya uğrayan zərərli proqram təminatının hazırlanmasına imkan yaradır.
Süni intellekt ordu tərəfindən necə istifadə olunur?
Süni intellekt artıq ordu tərəfindən, o cümlədən silahlı münaqişələrdə fəal şəkildə istifadə olunur.
Avstraliya, Böyük Britaniya və ABŞ-ın yaratdığı üçtərəfli müdafiə ittifaqı olan AUKUS, Çinlə rəqabəti artırmaq üçün artıq silah sistemlərini sınaqdan keçirir. Süni intellekt silahlarından Liviya, Yəmən və Ukraynada istifadə edilib. İsrail Müdafiə Qüvvələri Qəzza zolağında Fələstin HƏMAS hədəflərinə zərbələr endirərkən hədəfləri seçmək üçün süni intellektdən istifadə edib. Bəllidir ki, süni intellektin istifadəsi üçün kifayət qədər çox sahə var. Məsələn, süni intellekt hərbçilərin həyatını xilas edə və təhlükəli tapşırıqları icra etmək üçün ərazini öyrənə, partlayıcıları zərərsizləşdirə və avadanlıq daşıya bilən robotları yönləndirə bilər.
Süni intellekt qərar qəbul etmə prosesinə də təsir edir: məlumatların dəqiq təhlili düşməni daha effektiv müəyyənləşdirməyə və məğlub etməyə kömək edir. Avtomatlaşdırılmış sistemlər dronların məlumatlarından istifadə edərək minimum səhvlərlə ağıllı qərarlar qəbul edir.
Bununla belə, hərbçilər tərəfindən süni intellektdən istifadə potensial təhlükələrə görə kifayət qədər narahatlıq doğurur. Birincisi, bu onunla əlaqədardır ki, texnologiyanın inkişafı avtonom silah sistemlərinin inkişafı, nüvə silahlarına nəzarət və istifadə, kəşfiyyat məlumatlarının toplanması kimi mühüm sahələrə təsir göstərir. Beləliklə, düşmən tərəfindən süni intellekt sistemlərinin sındırılması və manipulyasiyası riski var ki, bu da məxfi məlumatların oğurlanmasına səbəb ola bilər. İkincisi, süni intellekt gözlənilməz olaraq qalır və nasazlıqlar və ya səhvlər baş verdikdə, kimin məsuliyyət daşıdığını müəyyən etmək çətindir və bu, mülki şəxslərə gözlənilmədən zərər verə bilər.
Nüvə sahəsində süni intellekt necə istifadə olunur?
Süni intellektin tətbiqinin əsas sahələrindən biri nüvə elmidir, yəni süni intellektin modelləşdirmə və məlumatların təhlili vasitəsilə təcrübələr aparmağa kömək etdiyi termonüvə sintezi sahəsində tədqiqatdır. Bu, xüsusilə, Beynəlxalq Nüvə Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) reaktorların dizaynında, atom elektrik stansiyalarının istismarında, eləcə də AES işçilərinin təlimində texnologiyanın tətbiqinə yönəlmiş layihəsinin diqqət mərkəzindədir.
Süni intellekt nüvə və fiziki təhlükəsizliyin təmin edilməsi, radiasiya monitorinqi və mühafizə sistemlərindən məlumatların işlənməsi, həmçinin personalın radiasiyadan mühafizəsi ilə bağlı proqram təminatına inteqrasiya üçün istifadə olunur. Eyni zamanda, süni intellekt atom elektrik stansiyalarında bir çox proseslərin optimallaşdırılması üçün kifayət qədər böyük potensiala malikdir. Məsələn, o, real vaxt rejimində istehlakçı tələbatı, hava şəraiti və avadanlıqların performansı haqqında məlumatlar əsasında elektrik enerjisi istehsalını tənzimləməyə imkan verir. Robot texnikası və süni intellekt sistemləri vasitəsilə avtomatlaşdırma adi tapşırıqları yerinə yetirə, nüvə yanacağının səmərəliliyini və reaktorun enerji çıxışını maksimum dərəcədə artıra bilər.
Süni intellektin inkişafı nəyə gətirib çıxara bilər?
Süni intellektin inkişafı ölkələr arasında yeni texnoloji yarışı gücləndirir. İyun ayında Amerikanın Sİ nəhəngi “OpenAI”, Çindən və ölkənin xüsusi bölgəsi olan Honkonqdan öz veb saytına girişi məhdudlaşdırdı. Tədbir Sİ-nin inkişafında dönüş nöqtəsi oldu, bu sahədə aparıcı ölkələr arasında rəqabətin güclənməyə başladığını göstərdi.
İndiyədək Çin hərbi süni innovasiyada liderdir, lakin digər süni intellekt tətbiqlərində ABŞ-dən geri qalır. Məsələn, Çin dili modelləri Amerika modellərindən bir neçə il geri qalır və “OpenAI” də generativ modellərdə üstünlük təşkil edir. Eyni zamanda, Çinin nailiyyətləri ABŞ-ı sanksiyalar tətbiq etməyə, məsələn, çiplərin ixracına məhdudiyyətlər qoymağa sövq etdi ki, bu da Çini süni intellekt sistemlərinin inkişafı üçün əsas aparat infrastrukturuna çıxışdan məhrum etdi.
“Foreign Affairs” hesab edir ki, süni intellekt yarışında ilk uğur qazanan ölkə dünyaya hökmranlıq iddiasında olacaq. Lakin 20-ci əsrin kosmos yarışına bənzəyən 21-ci əsrin texnoloji yarışı böyük risklər daşıyır. Birincisi, rəqibləri qabaqlamağa çalışmaq hələ tam başa düşülməyən və idarə olunmayan Sİ imkanlarının sürətlə genişlənməsinə səbəb ola bilər. İkincisi, süni intellekt özünün militarizasiyasına görə təhlükəsizlik riskləri yaradır: süni intellekt hərbi məsələlərdə üçüncü texnoloji inqilabın yeni hissəsinə çevrilir və silah sahəsində əvvəlki inkişafları üstələyir. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin Diplomatik Akademiyasının Qlobal Tədqiqatlar və Beynəlxalq Münasibətlər Mərkəzinin rəhbəri Vadim Kozyulin bildirib ki, indi yeni silahlanma yarışından qaçmaq mümkün deyil. “Müasir texnologiyalar yarışında (hərbi texnologiyalar yarışında) kim geri qalırsa, münaqişə zamanı çox qısa müddət ərzində uduzmaq riski var”, - ekspert hesab edir.
“Soyuq Müharibə” dövründə nüvə silahlarının yayılmaması və bioloji silahlara dair beynəlxalq müqavilələr silahlanma yarışının tənzimlənməsinə və sülhün qorunmasına kömək etdi. Süni intellektlə bağlı bu cür razılaşmalar onun nəzarətsiz istifadəsinin də qarşısını ala bilər.
Beynəlxalq gərginlik dövründə süni intellektin inkişafı üzrə əməkdaşlığın artması bu texnologiyaların hərbi sahədə razılaşdırılmamış tətbiqi riskini azalda bilər. Bu da öz növbəsində texnoloji fəlakətlərin baş vermə ehtimalını azaldacaq və süni intellektin daha diqqətli və davamlı inkişafına təkan verəcək.
Dünya İqtisadiyyatı və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun Beynəlxalq Təhlükəsizlik Mərkəzinin elmi işçisi Dmitri Stefanoviç qeyd edib ki, bununla yanaşı, süni intellekt sahəsində ölkələrin, hətta nəyin idarə oluna biləcəyi ilə bağlı razılığa gəlməsi çox çətindir.
"Silahlara nəzarət və yayılmamanın daha ənənəvi sahələrindən fərqli olaraq, hər şeyin hamar olmadığı Sİ vəziyyətində nəzarət üçün ölçülə bilən mövzu yoxdur", - ekspert deyib.
Onun fikrincə, ölkələr ilk növbədə beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində süni intellektin nədən ibarət olması barədə ümumi anlayış formalaşdırmalıdırlar. Ekspert hesab edir ki, bunsuz, rəqabətin intensivliyinin azalmasını gözləməyə dəyməz.
Politoloq Vadim Kozyulin də onunla razılaşır. Onun sözlərinə görə, aparıcı ölkələrin razılığa gəlmək istəyi və hazırlığı var və bu, həqiqətən də zəruridir, lakin çoxlu qeyri-müəyyənliklər var: “Mövzu hüquqi və texniki baxımdan çox mürəkkəbdir. Sürətlə inkişaf edən bu sahəyə necə nəzarət oluna biləcəyi hələ çox aydın deyil. Köhnə sxemlər burada işləmir”.
