Fransada yaşayan erməni əsilli jurnalist Liana Margaryan “X” platformasında (keçmiş Tvitter) “arçax xalçası” adlı foto paylaşıb.    

Faktyoxla Lab. xalçanın ermənilərə aid olub-olmadığını araşdırıb.

“Tərsinə axtarış” metodu ilə fotonu axtarışa verdikdə xalçanın əsl adının “Malıbəyli” olduğunu aşkar etdik.  

Xalça hazırda İNV 3341 kodu ilə Azərbaycan Milli Xalça Muzeyində saxlanılır: “Malıbəyli”. Qarabağ, Azərbaycan. 1229 hicri/1813-cü il. Əriş, arğac, xov-yun”- yazılıb.  

Bəlli olur ki, Azərbaycan Xalça Muzeyi “Malıbəyli” xalçasını 1976-cı ildə Qarabağ sakini Əli Əhməd oğlu Fərruhidən alıb.

Xalçaya diqqətlə baxdıqda üzərində tarix və müəllifin adlarını görmək olar. Sol tərəfdə ərəb əlifbası ilə ١٢٢٩ (1229), sağ tərəfdə isə rum rəqəmləri ilə 1813 yazılıb. Xalçanın sol üst tərəfində isə ərəb əlifbası ilə هليلح (Həlilə) yazıldığı görünür. Çox böyük ehtimal ki, “Həlilə” xalçanı toxuyan şəxsin adı olub.

Xalçanın “Malıbəyli” xalçası olmasını bir neçə xarici mənbə də təsdiqləyir:

- “Qafqaz Əl işləri Komitəsi” tərəfindən nəşr olunan “Xalçaların texniki cizgiləri albomu” (St-Peterburq, 1912)

- "ZakQostorg" Səhmdar Cəmiyyəti tərəfindən “Xalçalar albomu” (Tiflis, 1928).

- M.D.İsayevin “XX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazın xalça məmulatları” etnoqrafik icmalı (M.D. Isayaev ‘Carpet Production of the Transcaucasus’. Tiflis, 1932).

“Malıbəyli” adı haradan götürülüb?

Xalçanın autentik adı Qarabağın qədim kəndlərindən olan Malıbəyli kəndindən götürülüb, harada ki, XVIII əsrin ortalarından xalçaçılıq ənənəsi inkişaf etməyə başlamışdır. Bu kənd Şuşa şəhərindən 14 km aralıda yerləşir. Kəndin adına 1912-ci ildə dərc olunmuş “Qafqaz Almanaxı”nda və Yelizavetpol Quberniyası xəritələrində rast gəlinir. Hətta Quberniyanın kameral icmalında (1859-1864) kənd haqda məlumat verilib. Həmin mənbələrdə kənd sakinlərinin hamısının tatar (azərbaycanlı) olması və 1060 nəfərin yaşadığı qeyd edilib.

“Qafqaz Almanaxı” jurnalında yazılıb: “Malı bəyin nəslindən olan Malıbəylilər sülaləsi çox qədimdən Şuşa rayonu ərazilərində kompakt şəkildə yerləşirdilər və digər kəndlərin sakinləri kimi, qədimdən heyvandarlıq, əkinçilik və xalça toxumaqla məşğul olurdular. (1912-ci il). Bu kənd, məişətdə və kənd təsərrüfatında geniş istifadə olunan çuval, xurcun, məfrəş, yəhərüstü örtük və s. xalçaçılıq məhsullarının istehsalı ilə tanınmışdır. “Malıbəyli“ xalçası Malıbəyli kəndindən yayılaraq, sonralar Qarabağın xalçaçılıqla məşqul olan digər yaşayış məntəqələrində də təsir etmişdir.

1990-cı ildə Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən kənd işğal olunandan sonra kənd sakinləri qətlə yetirilmiş və tam dağıdılmışdır. istinad

İşğaldan sonra kəndin adı “Yiyernavank” deyə adlandırılmışdır.

Araşdırma nəticəsində bəlli oldu ki, yalnız işğaldan sonra erməni mənbələrində, habelə xaricdə xalça satışı ilə məşğul olan əntik mallar auksionlarında və onlayn-satış mərkəzlərində “Malıbəyli” xalçasının birə-bir oxşarı olan “Hndzoresk” adlı xalçalar görünməyə başlamışdır.

Əvvəla, Hndzoresk kəndinin coğrafi baxımdan Qarabağa heç bir aidiyyatı yoxdur. Bu Qərbi Zəngəzurda Gorus rayonunda kənddir.

İkincisi, 1990-cı ilə qədər olan heç bir ciddi mənbədə “Hndzoresk” adlı xalça növünə rast gəlinmir.

Hər iki xalçanın element və motivlərinin şərhinə diqqət edək:

1) “Malıbəyli” xalçasının orta sahəsinin kompozisiyasını şaquli istiqamətdə yerləşmiş göllər təşkil edir. Bu göllər orjinal bədii xüsusiyyətlərə malikdir. Bu naxışlar xalçanın orta sahənin hansı hissəsində yerləşməsinə baxmayaraq, formalarına görə eyni olurlar. Hər bir gölün mərkəzində hovuz təsviri yaradan kvadrat formalı element yerləşir, kvadratlar özləri isə bulud təsviri yaradan naxışların forması olan ilanabənzər elementlərlə əhatə olunur.

Beşguşələr suyu simvolizə edir. Yaxın Şərq ölkələrində və Azərbaycanda suyu balıq, ördək, düz və dalğalı xətlər və ya onların hissələri şəklində təsvir etmişlər. Bulud təsviri və xüsusilə də miniatür və saxsı məmulatlarında geniş yayılmış uyğur – çin incəsənətinə aid digər dekorativ elementlər IX əsrdən etibarən Azərbaycan xalq incəsənətinə də siraət etmişdir.

Göründüyü kimi, bu motif həm axan suları, həm səmada buludların hərəkətini, həm də "Allahın yağış və suları idarə etmək üçün göndərdiyi yaxşı əjdahanı" simvolizə edir (Л. Керимов "Азербайджанский ковер", 2-й том, 1983: 84). Medalyonların mərkəzindəki meydanda “çərxi-fələk” təsvir olunur. Bu motivlərin birlikdə istifadəsi, qədim türk mifologiyasında “çərxi fələyi” döndərən cüt əjdaha haqqında inancların təzahürüdür (Çoruhlu, 2000: 133).

Azərbaycan incəsənətinin bu elementləri belə asanlıqla qəbul etməsinin səbəbi yerli ictimai şərtlərlə, dini inanclarla və əhalinin həyat tərzi ilə yanaşı, həm də bu ölkələrin “İpək yolu” üzərində yerləşmələri ilə bağlıdır. “Malıbəyli” xalçalarında ara sahənin fonu adətən qırmızı rəngdə olur ki, bu da qırmızı rəngin alınması üçün istifadə edilən yerli “marena” bitkisinin bolluğu ilə bağlıdır. İlmələrin sıxlığı: 37x37-dən 42x42-dək, xovun hündürlüyü 7-9 mm-dir. (Mənbə: Л. Керимов "Азербайджанский ковер", 3-й том. страница 204.)

2) İlk növbədə onu qeyd edək ki, Ermənistanda xalçaçılıq sənətini göstərən heç bir qeyd, hətta yerli ənənə belə yoxdur. Üstəlik, "əjdaha" motivli xalçalarda erməni izi, ermənilərin özüninkiləşdirdiyi müxtəlif dekorativ-tətbiqi sənətə xas hər hansı fraqment, memarlıq ornamentinə xarakterik bağlarla hər hansı əlaqəni nümayiş etdirən detal tapılmır.

Bu fikirləri xarici mütəxəssislər də təsdiqləyirlər.

Məşhur amerikalı araşdırmaçı-alim Artur Poup özünün "Ermənilərin "əjdaha" xalçaları haqqında miflər” məqaləsində yazır ki, "Əjdaha" xalçalarının erməni mənşəli olması ilə bağlı heç bir əhəmiyyətli dəlil yoxdur. Əvəzində bu tip xalçaların Ermənistan ərazisində toxunmasının qeyri-mümkünlüyü haqda yetərli qədər dəlillər var. (Pope A. The Myth of the Armenian Dragon Carpet / Leipzig, 1925. P. 150, 152.)

M.D.İsayev "Cənubi Qafqazda xalça sənəti" əsərində qeyd edir ki, xalça toxuculuğu azərbaycanlıların Göyçə gölü ətrafında sıx məskunlaşdığı ərazidə daha geniş yayılıb. (Исаев М.Д. Kовровое производство Закавказья. Тифлис, 1932. C. 127—128.)

Qafqaz üzrə tədqiqatçı Y. Zedgenidze yazır ki, Şuşa şəhərinin (Qarabağ) əhalisi əsasən azərbaycanlılardır. Onlar əsasən toxuculuqla məşğuldurlar. Ermənilər xalça toxumağı onlardan öyrənməlidilər. (Седгенидзе Я. Прoизвoдствo кoврoвъ и паласoв в гoрoде Шуше Елизoветпoльскoй гу6ернии. CМОМПK, 1891. Вып. 11. C. 3)

Şuşa xalçalarının bir qrupunu tədqiq edən amerikalı alim Corc O. Bannon erməni və kürdlər tərəfindən toxunan 2 xalçanı tədqiq edərək yazır ki, onlar Azərbaycanlılar tərəfindən toxunmuş xalçaların üzünün köçürülmüş formalarıdır. Bununla belə üzü köçürülmüş xalçalar heç də yaxşı alınmayıblar, incəsənət, texniki və rəng həlli baxımından Azərbaycan xalçalarından aşağı səviyyədədirlər. (Mənbə: O'Вaииoи G. Oriental Rug Review, April/May 1990. P. 12—16.)

Nəticə:

- Liana Margaryanın və digər erməni təbliğatçılarının fotosunu paylaşdıqları xalçanın ermənilərə heç bir aidiyyatı yoxdur.

- Xalçanın adı “Malıbəyli” xalçasıdır və üzərindəki tarix və toxuyan şəxsin adının həkk olunması deyilənləri təsdiqləyir.

- Ermənilərin 90-cı illərdən sonra dünya bazarına çıxardıqları “Hndzoresk” xalçası “Malıbəyli” xalçasının üzü köçürülmüş formasıdır.