Birkaç gündür Türk "TIR" şoförlerinin ‘‘Sederek’’gümrük noktasındaki memnuniyetsizliğini gösteren görüntüler, aralarında sosyal medyanın da bulunduğu çeşitli medya kuruluşlarında yayınlanıyor. O yazılarda şoförler gümrükte geciktiklerini, günlerce sınırı geçemediklerini, 100-150 euro rüşvet veren şoförlerinse sıra beklemeden, zaman kaybetmeden hemen gümrükten geçtiklerini iddia ediyorar. Sürücüler, Türkiye'ye dönmek istediklerindeyse sebepsiz yere gümrük önünde günlerce beklemek zorunda kaldıklarını söylyorlar.

Devlet Gümrük Komitesi (DGK) konuyla ilgili tutumunu resmen açıkladı. Komitenin verdiği demeçte, Türkiye Cumhuriyeti sınırındaki ‘‘Sederek’’gümrük kapısında sürücülerden yasa dışı para talep edildiğine ilişkin bilgilerin gerçek dışı ve iftira niteliğinde olduğu belirtildi. Gümrüklerde yaşanan göreceli yoğunluğun nedeni, İran İslam Cumhuriyeti'nden Türkiye Cumhuriyeti'ne Azerbaycan üzerinden transit olarak giden kargo araçlarının sayısındaki artıştan kaynaklandığını dile getiren komite yetkilileri sayının artmasında karşı tarafın yani Türkiye'nin gümrükleme kapasitesinin de etkili olduğunu söylediler. Bütün bunlara rağmen gün içinde gümrük noktasından 480 yük aracı geçiyor.

Faktyoxla Lab. (Teyit Laboratuvarı) gümrük sınır geçişleri ve transit yük taşımacılığına ilişkin uluslararası sözleşmeler ve kurallar, bu sözleşmelere katılan Azerbaycan'da sınır geçiş işlemlerinin durumu, diğer hukuki ve ekonomik konuları da ele alarak gerçekleri ortaya koymaya çalıştı.

Dünyanın tüm ülkelerinde uygulanan gümrük-transit mevzuatına göre kamyonların gümrüklere giriş ve çıkışlarda kontrol edilmesi gerekiyor. Bu işleme gümrük muayenesi ve kontrolü deniyor. Uluslararası sistemde kabul edilen genel gümrük ilkelerine göre (1994 tarihli Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması'nın (GATT) VII. Maddesi, GATT'ın VII. Maddesinin Uygulanmasına İlişkin Anlaşma ve ekleri Devlet sınırında bulunan gümrük geçit noktasında yasal bir zorunluluktur ve bu noktada öngörülen ücretlerin ödenmesi gerekmaktadir.( kaynak)

Azerbaycan, bu uluslararası öngördüğü şekilde, kendi topraklarına giren "TIR"lar da dahil olmak üzere kamyonların kargolarını resmileştirmek için gümrük kontrolü gerçekleştiriyor. Bu yük ve malların gümrük işlemleri düzenlenen "Gümrük beyannamesi"ne yansıtılıyor. Tüm dünya genelinde olduğu gibi Azerbaycan’da da birkaç yıldır "Gümrük beyanını" elektronik ortamda hazırlamaktadır. Malları ithal veya ihraç eden girişimci beyanı hazırlıyor ve Azerbaycan Cumhuriyeti Vergi Kanununun 12. maddesine göre "Gümrük beyannamesi"’nde ve Gümrük Tarifesi"nde belirtilen ücretleri ödüyor. (kaynak)

Gümrük kapısına giren tırın sürücüsünün bu sürece hiçbir şekilde katılmadığı gibi herhangi bir ücret ödemesi de mümkün değildir. Şoför bu süreçte sadece lojistik-nakliye fonksiyonunu yerine getirdiği için gümrük bölgesine giren eşyanın menşei, gümrükleme vb. konulardan kendisi sorumludur ve bunun süreçlerle ilgisi yoktur. Dolayısıyla şoförlerden gümrük parası talep edilmesi, rüşvet verilmesi gibi iddialar saçma suçlamalardır.( kaynak)

Sürücülerin burada tek bir yükümlülüğü vardır; o da sınır gümrük kapısından girip çıkarken kullandıkları tırların yol harçlarını ve devlet vergisini ödemek zorundadırlar. Bu vergi ve harçların ödenmesinin hukuki dayanağı dünya genelinde kabul edilen standartlara yani uluslararası kargo taşımacılığı yapan araçlar için belirlenen tarifelere dayanmaktadır.

Karayoluyla uluslararası kargo taşımacılığı alanında uluslararası standartlar olarak kabul edilmiş olan

Gümrük İşbirliği Konseyi Sözleşmeleri,

Uluslararası Mal Taşımacılığına İlişkin Gümrük Sözleşmesi,

Uluslararası Mal Taşımacılığı Anlaşması (CMR),

Devletlerarası Yük Taşımacılığı Anlaşması (BYDM),

Gümrük-Ticaret Terimlerinin Yorumlanmasına İlişkin Uluslararası Kurallar (INCOTERMS)

ve diğer yasal belgelerden kaynaklanan normlara göre taşıma vergileri ve harçları her ülkenin ulusal gümrük mevzuatına göre uygulanır. (kaynak)

Azerbaycan'da uluslararası yük taşımacılığı yapan araç ve gereçlerin faaliyetleri Vergi Kanununun 210 ve 211. maddeleri ile düzenlenmektedir. Bu maddelere göre Azerbaycan topraklarına giren ve çıkan yabancı devletlerin motorlu taşıtları yol vergisi mükellefi sayılmaktadır. Vergi Kanunu'nun 221.1 maddesine ("Yol vergisi oranları") göre, verginin miktarı motorlu taşıtların türüne, motorlarının büyüklüğüne, Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarında kaldıkları süreye, motorlu taşıtın yük ile birlikte koltuk sayısı, dingil sayısı ve toplam ağırlığı, kat edilen mesafe ve diğer koşullar değişir.( kaynak)

4 dingile kadar olan kamyonlar ülkede 1 günlük konaklama için 20 Dolar, 4 dingil ve üzeri için 30 Dolar, 2 haftaya kadar 4 dingile kadar 40 Dolar ve 4 dingil ve üzeri için 80 Dolar ödüyor. 4 dingilli kamyonlar için 1 aya kadar 140 dolar, 4 dingilli kamyonlar için 280 dolar ödeme yapılıyor. Vade 3 aya kadar ise dingil sayısına göre analog olarak 400 ve 800 dolar, 1 yıla kadar ise 1400-2800 dolar olur. 1 yıldan eski kamyonlar için bu oran günlük 1.400 $ + 15 $ ve günlük 2.800 $ + 30 $ olarak hesaplanır.( kaynak)

Ayrıca "Devlet Vergileri" Kanununun ("Motorlu Taşıtlarla Yolcu ve Yük Taşımacılığına İlişkin İzinlerin Verilmesine İlişkin Devlet Görevleri Oranı") 24. Maddesi uyarınca, uluslararası motorlu araçların Azerbaycan topraklarında ulaşımını düzenleyen bir iznin verilmesi için devlet ücreti alınmaktadır. Böylece, Azerbaycan Cumhuriyeti ile yabancı ülkeler arasında karayolu taşımacılığı yapacak işletmecilere, uluslararası kargo ve düzensiz yolcu taşımacılığı izni verilmesi için 250 manat tutarında devlet ücreti belirlenmştir.

"TIR" şoförlerinin iyi örnek teşkil ettiğini söyledikleri Gürcistan'da yük taşıma fiyatları Azerbaycan'a göre hiç de ucuz değil. 2022 yılından itibaren geçerli olan yeni vergi oranlarına göre Gürcistan'daki transit TIRlara yönelik yol vergisi 200 lari'den 350 lari'ye (130 $) çıkarıldı. Bu, Azerbaycan gümrük bölgesinde 2 hafta süreyle park edilen 4 dingilli tırlara uygulanan verginin (80 dolar) neredeyse 2 katı kadar.( kaynak)

"TIR" şoförlerinin "24 saatten fazla beklediğimiz her gün için 50 dolar park ücreti ödüyoruz" iddiasına gelince, Azerbaycan'da park ücreti yok. Yukarıda bahsettiğimiz yol vergisi oranları var ve kamyonlar 24 saatten fazla kalmaları halinde 40 manat (4 dingile kadar) ve 4 dingilli ve üzeri için 80 dolar ödüyor. Bu ödemeler nakit olarak değil, gümrük terminalleri ve diğer elektronik ödeme araçlarıyla yapılıyor. Yasal harç ve vergi dışında ödeme yapıldığını gösteren ödeme makbuzu veya gider belgesi mevcut ise bu evrakların sürücüler tarafından saklanması ve ilgili makamlara ibraz edilmesi gerekmektedir. Eğer böyle bir gerçek varsa Azerbaycan'ı suçlamak yerine, nakliye firmalarının temsilcilerinin haklarını koruyan Türkiye Uluslararası Taşımacılık Birliği Yönetim Kurulu Başkanı Alper Özel, hukuki düzeyde adım atabilir ve Kanuna aykırı ödeme olduğunu düşündüğü belgeleri gümrük makamlarına veya Azerbaycan'ın ilgili devlet kurumlarına ibraz edebilir.

En azından somut bir belge varsa sosyal medyada ve çeşitli elektronik ortamlarda yayınlanabilir. Bu nedenle herhangi bir belge veya makbuz olmadan dile getirilen görüşlerin gerçekliği şüphelidir.

Şimdi sürücülerin, Gürcistan gümrüğünde tırın 5 dakikaya, Azerbaycan gümrüğündennse 72 saate iddiasının haklılığına dikkat edelim. Devlet Gümrük Komitesi'nin bilgilerinden de anlaşılacağı üzere ‘‘Sederek’’kapısından her gün 480 TIR geçmektedir. Bu, 24 saat çalışan bir postaneden her saat başı 20 arabanın net olarak çekildiği anlamına geliyor. Bir arabanın geçmesi ortalama 3 dakika sürüyor. Bu nedenle 72 saatlik gümrükleme prosedürü haklı değildir. Bir sürücünün gümrük kapısına girmeden park alanında beklediği süreyi sınır geçiş süresi olarak sayması doğru bir yaklaşım değildir.

Bu kolajımızda bazı Avrupa ülkelerindeki gümrüklerde oluşan kuyruklarla ilgili medyada çıkan haber manşetlerine yer verdik.

Gümrük kapılarından uzakta araç yoğunluğu nedeniyle kuyrukların oluşması, dünyanın tüm ülkelerinde kaydedilen vakalardan biridir. Türk şoförlerin hızlı, engelsiz ve şeffaf kontrol noktaları olarak sunduğu Gürcistan'ın gümrük geçiş noktaları, yoğunluk ve kuyruklar nedeniyle Azerbaycan'a göre çok daha zor çalışıyor. Bizzat Türkiye'deki o "TIR" şoförleri yıllardır Gürcistan'ın gümrük kapılarından şikâyetçiydi.

Türkiye-Gürcistan sınırında 3 uluslararası kontrol noktası, Batum bölgesinde Sarp (Sarpi), Erzurum-Valais bölgesinde (Samtskhe-Javaxeti bölgesi) Posof ve Aktaş gümrük noktaları bulunmaktadır. (kaynak) 

Bunlardan uluslararası taşımacılık açısından en karlı ve yoğun olanı Sarp sınır kapısıdır. Bu kontrol noktasına gün içinde 100'den fazla tır giriyor ve bu araçlar Gürcistan'a geçtikten sonra Gazah'taki Kızıl Köprü kontrol noktasından Azerbaycan'a giriyor. Gümrük kontrol noktasının gümrük işlemlerindeki uzun kesintilerin uluslararası kargo taşımacılığındaki genel uyumu bozması nedeniyle memnuniyetsizlik defalarca dile getirildi. "TIR" sürücüleri, Sarp geçiş kapısında Gürcistan gümrük yetkilileri tarafından bekletildiklerini, ayrımcılığa maruz kaldıklarını ve Gürcü plakalı tırların daha hızlı geçişine izin verildiğini belirterek, ek zaman ve para kaybından şikayetçi oldu.( kaynak)

Yüzlerce tırın günlerce sıraya girmesi nedeniyle "TIR"ların oluşturduğu trafik sıkışıklığının uzunluğu neredeyse 12-20 kilometreyi aşıyor.( kaynak)

İstanbul'dan Azerbaycan'a eşya taşıyan "TIR" şoförleri, 2 günlük yolculuğun ardından Bakü'ye ulaşmalarının 10 gün sürdüğünü söylüyor. Böylece Türkiye'nin kendi gümrüklerinde 4 gün, Gürcistan gümrüklerinde ise 4 gün kaybediyorlar. Gürcü gelenekleri daha fazla sorun yaratıyor.( kaynak)

Birkaç aydan bir tekrarlanan bu gecikmeler ve yapay beklemeler, Türkiye'deki nakliye şirketlerini rahatsız etmiş, ilgili kurumlara harekete geçme çağrısında bulunmuşlardı. Sürücülerin her geçiş noktasında en az 5 gün bekletildiğini, Gürcistan gümrüğünün ise büyük kayıplarla karşılaşmamaları için herhangi bir adım atmadığını söylüyorlardı.

Hatta Dünya Karayolu Taşımacılığı Örgütü (IRU) Genel Sekreteri Umberto de Pretto, birkaç ay önce Gürcistan-Türkiye sınırındaki "Sarp" geçiş kapısına gelerek, nakliye sevkiyatlarının hareketindeki yavaşlamadan duyduğu endişeyi dile getirmiş ve gümrüklerde basitleştirilmiş bir rejim oluşturulmasının önemini vurgulamıştı.(kaynak)

Gümrükteki durumun düzelmediği ve ulaşımda sürekli gecikmelerin yaşandığı gerçeğini dikkate alan Ticaret Bakanlığı, eylül ayı sonlarında nakliye şirketlerine yönü "Sarp" sınır kapısından "Aktaş" sınır kapısına yönlendirmelerini tavsiye etmişti.(kaynak)  

Türkiye'nin yanı sıra Gürcistan'ın diğer ülkelerle olan gümrük kontrol noktaları da günlerdir yoğun bir şekilde doluyor. Rusya-Gürcistan sınırında (Dariali-Lars) kuyrukların 100 km'yi aştığı, sürücülerin bekleme süresinin 3-4 haftayı aştığı günler yaşanıyor.( kaynak)

Görüldüğü üzere, sürücülerin Türkiye'den gelen "TIR" tırlarının Gürcistan sınırını daha kolay ve daha kısa sürede geçtiği, o ülkenin gümrük noktalarındaki hareket yoğunluğunun ve zaman aralıklarının çok daha iyi olduğu yönündeki görüşleri Azerbaycan'la karşılaştırıldığında asılsızdır.