Braziliya və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının rəhbərliyi altında G20-də həyata keçirilən yeni təşəbbüs rəqəmsal platformalarda getdikcə daha çox yayılan və iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəni çətinləşdirən iqlim dezinformasiyasına qarşı tədbirlər görməyə yönəlib.

May ayında Braziliyanın cənubunda dəhşətli daşqın oldu və təxminən iki milyon yarım insana təsir etdi. 173 nəfər həyatını itirib, 580 mindən çox insan isə məcburi köçkün vəziyyətinə düşüb. Təbii fəlakətdə təxminən 200 min evin zərər gördüyü və ya tamamilə dağıldığı bildirilir.

Ekstremal hava hadisələrinin bu qədər artması iqlim dəyişikliyi ilə bağlı elmi müzakirələri izləyənlər üçün təəccüblü deyil. Təxminən 750 ekstremal hava hadisəsi ilə bağlı 600-dən çox araşdırma toplayan “Carbon Brief” iqlim xəbər saytının təhlili, qlobal istiləşmə ilə birlikdə ekstremal hava hadisələrinin də artdığını açıq şəkildə göstərir. İncələnən hadisələrin iqlim dəyişikliyi səbəbi ilə daha şiddətli hala gəldiyi faktdır.

Bununla belə, Braziliyada yüz minlərlə insana təsir edən sel fəlakəti baş verəndə bir çox insanın ağlına ilk gələn iqlim dəyişikliyi deyildi. Baş verənlərə görə məsuliyyət daşıyanlar axtarılarkən, iqlim dəyişikliyinin əsas səbəbi olan qalıq yanacaq istehsalçıları və ya lazımi infrastruktur sərmayələrini etməyən idarəçilərin yerinə tamamilə fərqli bir ad ortaya atıldı: Madonna!

Bu il Azərbaycanın paytaxtı Bakıda keçirilən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Sammitində (COP29) ətraf mühit təşkilatı WWF-nin (Vəhşi Təbiət Fondu) pavilyonunda iqlim dezinformasiyası ilə bağlı keçirilən tədbirdə çıxış edən braziliyalı jurnalist Thais Lazzeri deyib ki, “həddindən artıq yağışlara Madonnanın “şeytani ayinlər”inin səbəb olduğu iddiaları sosial mediada geniş yayılıb.

Braziliyanın keçmiş prezidenti Jair Bolsonaro ilə əlaqəli olduğu bildirilən ifrat sağçı qruplar və sosial media təsir dairələri, daşqının səbəbinin Madonnanın Rio-de-Janeyro konsertindəki davranışı olduğunu iddia edərək, bunu “xristian inancına təhqir” kimi qiymətləndirdilər.

Bu hadisələr təkcə Braziliya ilə məhdudlaşmır. Dezinformasiyaya Qarşı İqlim Fəaliyyəti (CAAD) tərəfindən COP29 davam edərkən dərc edilən yeni hesabatda qeyd olunur ki, ötən il ərzində ekstremal hava hadisələri dezo nəzəriyyələri üçün “katalizator” rolunu oynayıb.

“Dezinformasiya nəzəriyyələri” ilə bağlı hesabatda qeyd olunur ki, bununla davamlı olaraq yanğınlar, qasırğalar, daşqınlar, istilik dalğaları, quraqlıqlar və digər təbii fəlakətlərdə iqlim dəyişikliyinin rolunu minimuma endirməyi hədəfləyir və bu yolla iqlim dəyişikliyinin əsas günahkarlarını görünməz etməyə çalışırlar.

Belə olan halda, dünyanın 20 ən böyük iqtisadiyyatını bir araya gətirən G20 sammitində iqlim dəyişikliyi və iqlim inkarçılığı ilə bağlı yanlış məlumatlara qarşı mübarizədə mühüm addım ola biləcək yeni təşəbbüs elan edildi: İqlim üzrə İnformasiya Dürüstlüyü üçün Qlobal Təşəbbüs (Global Initiative for Information Integrity on Climate Change).

Ölkələr və maraqlı tərəflər informasiya təhlükəsizliyi üçün bir araya gəlir

COP29 ilə üst-üstə düşən tarixdə G20-yə ev sahibliyi edən Braziliya (həmçinin 2025-ci ildə COP30-a ev sahibliyi edəcək) İqlim Dəyişikliyi üzrə İnformasiya Təhlükəsizliyi üzrə Qlobal Təşəbbüsü Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) və YUNESKO (BMT Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı) ilə birgə əməkdaşlıq çərçivəsində dəstəkləyib.

G20 Rio-de-Janeyro Bəyannaməsinin 29-cu maddəsində dezinformasiyanın yayılma sürətinə və miqyasına rəqəmsallaşma və süni intellekt kimi yeni texnologiyaların böyük təsiri olduğu qeyd edilib. Problemin həlli üçün daha çox şəffaflığın tələb olunduğu bildirilib və bununla bağlı rəqəmsal platformaların məsuliyyəti vurğulanıb.

Təşəbbüsə rəhbərlik edən Braziliya prezidenti Luiz İnasio Lula da Silva belə bir həyat mübarizəsi dövründə “inkarçılığa və dezinformasiyaya yer olmadığını” vurğulayaraq, ölkələrin bu problemlə təkbaşına mübarizə apara bilməyəcəyinə diqqət çəkib.

İndiyədək təşəbbüsə Braziliyadan başqa altı ölkə qoşulub: Çili, Danimarka, Fransa, Mərakeş, Böyük Britaniya və İsveç. Bu ölkələr qarşıdakı üç il ərzində UNESCO-nun idarəsi altında olan fonda ümumilikdə 10-15 milyon dollar vəsait ayırmağı öhdələrinə götürüblər. Vəsaitin informasiya təhlükəsizliyi sahəsində fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatlarının dəstəklənməsinə və sosial maarifləndirmə işlərinin təşkilinə sərf ediləcəyi açıqlanıb.

WWF Pavilyonunda keçirilən tədbirdə çıxış edən Braziliyanın COP29 Nümayəndəliyinin rəhbərinin müavini Liliam Beatris Çaqas de Moura əlavə edib ki, təşəbbüsə qoşulmaq üçün digər ölkələrə də dəvətlər göndərilib. Bundan əlavə, BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası (UNFCCC), Ümumdünya Meteorologiya Təşkilatı (ÜMT) və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) təşəbbüsdə iştirak edən qurumlar sırasındadır.

Təşəbbüsün üzərində işləyəcəyi dörd əsas mövzuya dezinformasiyaya qarşı beynəlxalq əməkdaşlıq, iqlim dezinformasiyasının yayıldığı rəqəmsal platformaların hesabatlılığı, informasiya ekosisteminin demokratik tənzimlənməsi və müstəqil jurnalistikaya dəstək daxildir.

Yanğınlarla bağlı “dezo nəzəriyyələri” yayıldı

Hesabata daxil edilən üç hadisədən biri müxtəlif sosial media platformalarında yayılan yanğınlar və qasırğalar haqqında dezinformasiyaya aiddir. İddia edilir ki, yanğınların artması iqlim dəyişikliyinin gözlənilən nəticəsi deyil, insanlar tərəfindən törədilir. Bəzən onun “istiqamətləndirilmiş enerji silahı” olduğu ilə bağlı çaşdırıcı məlumatların yayıldığı müəyyən edilmişdir.

Məsələn, isti, quru və küləkli hava səbəbindən sürətlə yayılan yanğınlar 2023-cü ilin avqustunda Havay adasının Maui adasına böyük ziyan vurmuşdu. Sosial mediada yayılan yanğınların bəzi görüntülərində yanğınlar başlamazdan əvvəl lazer şüasının göründüyü iddia edilib.

Amma bu şəkillərdən birincisi 2018-ci ildə Kaliforniyadan havaya qalxan “SpaceX Falcon 9” raketi zamanı çəkilib və “SpaceX”-in “Instagram” hesabında paylaşılıb. İkincisi də  2018-ci ildə də ABŞ-ın Ohayo ştatında nəzarət altına alınan yanğından çəkilib.

Daha əvvəl Türkiyədə də "lazerlə yanğın başladıldı" iddiası  yayılmışdı və bəzi görüntülər araşdırılaraq saxta olduğu sübut edilmişdi.

BMT: Dezinformasiya işimizi çətinləşdirir

Dezinformasiya obyekti olan təbii fəlakətlər təkcə yanğınlarla məhdudlaşmır. Oktyabr ayında ABŞ-ni dəfələrlə vuran “Helene” və “Million” qasırğalarından sonra xüsusilə “TikTok”da bir çox dezinformasiya geniş yayıldı. Bunlardan bəziləri hökumətin hava şəraitini idarə etdiyi, senator seçkilərinə təsir göstərməyi və ya bölgədəki litium ehtiyatlarını oğurlamağı hədəflədikləri iddialarını əhatə edirdi.

Bəzi hesablar, ABŞ-ın federal fövqəladə hallar agentliyi olan FEMA-nın yardımın zədələnmiş ərazilərə çatmasının qarşısını aldığını bildirən yazılar paylaşıb. FEMA işçiləri "dövlətə xəyanət"də günahlandırıldı və "yardımı əngəlləməyə davam edəcək personalın həbs ediləcəyi və ya göründüyü yerdə güllələnəcəyi" kimi ifadələrdən istifadə edildi. 

WWF Pavilyonunda panelin məruzəçiləri arasında olan BMT-nin İqlim Əlaqələri üzrə Lideri Martina Donlon bu cür dezinformasiyanın BMT-nin işinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdiyini diqqətə çatdırıb. Elmə olan inamın itirilməsinin mənfi təsirlərinin iqlim dəyişikliyindən tutmuş peyvəndlərə qədər bir çox sahədə görüldüyünü ifadə edən Donlon, BMT Sülh Qüvvələrinin də bu səbəbdən hücum və təzyiqlərə məruz qala biləcəyini ifadə edib.

Bərpa olunan enerji yenə hədəfdədir

Dezinformasiyaya Qarşı İqlim Fəaliyyəti (CAAD) hesabatına görə, bərpa olunan enerji mənbələri haqqında yanlış məlumatlar davamlı olaraq yayılıb və ilin əsas dezinformasiya mövzularından biri olub. Külək və günəş kimi təmiz enerji mənbələrinin səmərəsiz, etibarsız və ya təhlükəli olduğuna dair yanlış məlumatlarla yanaşı, onların yanlış üsullar olduğu iddiaları da geniş yayılıb.

"Bərpa olunan enerji həm də sosial nəzarət metodu kimi təqdim olunur", - hesabatda deyilir. Bu arqumentə misal olaraq hökumətlərin istilik nasoslarının genişləndirilməsi və ya dizel avtomobillərini, istixana qazı emissiyalarını azaltmaq səylərini göstərmək olar.

CAAD qeyd edir ki, bu mövzuda dezinformasiyaların əksəriyyəti bir neçə “sürətli yayılan” hesablardan gəlir. Məsələn, 2023-cü ilin mart ayında cəmi 322 izləyicisi olan “Wide Awake Media” adlı hesabın 2024-cü ilin noyabrında təqribən 600 min izləyiciyə çatdığı bildirilir.

Hesabata görə, ən çox paylaşılan dezinformasiya bərpaolunan enerji avadanlıqlarının, xüsusilə külək turbinlərinin səbəb olduğu iddia edilən qəzalarla bağlıdır. CAAD vurğulayır ki, çox vaxt yoxlanılması çətin olan şəkillər paylaşılır.

Yanacaq şirkətlərinin fantastik reklam büdcəsi

Hesabatın digər mühüm tapıntısı isə qalıq yanacaq sənayesinin və sənayenin maraqlarını təmsil edən qrupların reklam xərcləri ilə bağlır. CAAD vurğulayır ki, məlumat əldə etməkdə yaranan çətinliklər səbəbindən onun tapıntıları yalnız “aysberqin görünən hissəsidir”. Araşdırmaya görə, səkkiz təşkilat bir il ərzində reklamlarına görə “Meta”ya ən azı 17 milyon dollar ödəyib və onların məzmununa ən azı 700 milyon dəfə baxılıb. Sənayenin təşviq etməyə çalışdığı mesajlardan biri də karbon tutma texnologiyaları kimi üsullarla bağlı olub ki, bu da qalıq yanacaq əməliyyatlarının uzun illər davam edə biləcəyi fikrini gücləndirir.

Dezinformasiyanın yayılmasında rəqəmsal platformaların rolu

Hesabatın digər diqqət çəkən məqamı isə CAAD-ın əvvəllər dərc etdikləri bir çox araşdırmaları bugünkü şərtlər altında həyata keçirə bilməyəcəkləri barədə xəbərdarlığıdır. İqlim dezinformasiyası sahəsində araşdırmalar ümumiyyətlə səhv məlumat istehsal edən və yayan maraq qruplarını vurğulayır. Bununla belə, CAAD dezinformasiyanın yayılmasında rəqəmsal platformaların oynadığı əsas rolu da qeyd edir.

CAAD hər il dərc etdikləri hesabatlarla texnologiya nəhənglərinin dezinformasiyadakı rolunu vurğulamağa çalışdıqlarını, lakin eyni problemlərin davam etdiyini və onları həll etmək üçün çox az səy göstərdiklərini vurğulayır. Texnologiya nəhənglərinin yaratdığı problemlərə misal olaraq dezinformasiya yolu ilə gəlir əldə etmək, yalan məlumatların yayılmasını alqoritmlərlə dəstəkləmək, qeyri-şəffaf reklam texnologiyaları, təkrar cinayətlərə qarşı tədbir görməmək, pul müqabilində axtarış sistemlərinin nəticələrini redaktə etmək və qalıq yanacağa icazə vermək daxildir.

Hesabatda vurğulanan digər mühüm problem şəffaflığın daha da azalması səbəbindən tədqiqatçıların məlumat əldə etməkdə yaşadıqları çətinliklərdir. CAAD, əvvəllər dərc etdikləri bir çox tədqiqatın bugünkü şəraitdə həyata keçirilə bilməyəcəyi barədə xəbərdarlıq edir və vurğulayır ki, "bir problemə diaqnoz qoymaq imkanı olmadan, onu həll etməyə ümid etmək olmaz".

Araşdırmanın metodologiya hissəsində, məsələn, qalıq yanacaq reklamları ilə bağlı araşdırmada reklam məlumatlarına daxil olmaqda çətinlik çəkdiyi üçün yalnız “Facebook” və “Instagram” məlumatlarının araşdırıla biləcəyi ifadə edilir. Üstəlik, bu baxış tam deyil, çünki yalnız “Sosial məsələlər, seçkilər və ya siyasət” etiketli reklamlara baxmaq mümkündür. Buna görə də, qalıq yanacaq reklamlarının ölçüsü və əhatə dairəsi ilə bağlı tapıntılara yalnız SIEP etiketli reklamlar  daxildir.

Bu baxımdan, CAAD-ın tələbi, qalıq yanacaq sənayesi və əlaqədar təşkilatlardan gələn bütün reklamların SIEP kimi etiketlənməsini və ya tədqiqatçılar və auditorların onları araşdırmasına imkan verən tədbirlərin görülməsini tələb edir.

COP29-da mövzu ilə bağlı fikirlərini bölüşən Şüurlu/Məsuliyyətli Reklam Şəbəkəsi meneceri (Conscious Advertising Network, CAN) Aleks Murrey dezinformasiyaya gəldikdə həm rəqəmsal platformaların, həm də "interneti maliyyələşdirən sektor" olaraq təyin edilən reklam sənayesinin böyük məsuliyyət daşıdığına diqqət çəkib.

“Texnologiya nəhəngləri, ənənəvi media, nüfuzlu PR firmaları və reklam sənayesi rola girir, çox vaxt gəlirliliyi faktlardan üstün tuturlar” deyən Murrey, rəqəmsal platformaların diqqəti cəlb etməklə pul qazanmasının dezinformasiyanın yayılması üçün problemli olduğunu iddia edir: “Sadə dillə desək, onlar nə qədər çox məzmuna malik olsalar və bu məzmun nə qədər çox diqqət çəksə, bir o qədər çox pul qazana bilərlər”.

Menecer rəqəmsal platformalarda şəffaflığın təmin edilməsinin vacibliyini də vurğulayır. "Alqoritmlər və moderasiya şəffaf olmalıdır" deyən Murrey, xüsusilə ingilis dilində başqa dillərdən daha çox problem olduğunu qeyd edib.

Murreyin sözlərinə görə, bu cür problemləri aradan qaldırmaq üçün rəqəmsal platformalarda məsuliyyətli moderasiya lazımdır. Məsuliyyətli iqlim jurnalistikasına böyük ehtiyac olduğunu vurğulayan Murrey, keyfiyyətli məzmunun alqoritm tərəfindən aşağı salınmamasının təmin edilməsinin vacibliyinə diqqət çəkib.

Yeni yaradılmış təşəbbüsün bütün bu dəyişiklikləri həyata keçirməkdə nə dərəcədə uğurlu olacağı bəlli deyil. Lakin informasiya təhlükəsizliyini təmin etmək üçün atılan bu addımı yaxından izləməyə dəyər.