İqlim dəyişikliyi qlobal miqyasda problemə çevrildiyindən bu məsələ ətrafında atılan addımlar və müzakirələr getdikcə çoxalır.

Qlobal miqyasda ölkələri bir araya gətirən “Paris sazişi” bu problemlə bağlı atılan ən mühüm addımlardan biridir.

12 dekabr 2015-ci ildə Parisdə keçirilən BMT-nin İqlim Dəyişikliyi Konfransında (COP21) 196 iştirakçı ölkə tərəfindən qəbul edilmiş “Paris sazişi” iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə qlobal miqyasda məcburi qüvvəyə malik sazişdir.

2016-cı il noyabrın 4-də qüvvəyə minən sazişin əsas məqsədi qlobal temperatur artımını sənayedən əvvəlki səviyyədən 2 dərəcə aşağı saxlamaq, mümkünsə 1,5 dərəcə ilə məhdudlaşdırmaqdır.

 Hər bir ölkə öz hədəfini müəyyən edir

“Paris sazişi”ni 1997-ci ildə istixana qazlarının tullantılarının azaldılması məqsədilə həyata keçirilən “Kioto protokolu”nun davamı hesab etmək olar. Emissiyaların azaldılmasına görə yalnız inkişaf etmiş ölkələri məsuliyyət daşıyan və bu baxımdan məcburi olan “Kyoto protokolu”, yüksək emissiya edən ölkələrin sənədi ratifikasiya etməməsi kimi çətinliklərlə üzləşdi, buna görə də yeni tənzimləmə tələb olundu.

Tarixdə ilk dəfə olaraq məcburi qüvvəyə malik olan Saziş bütün ölkələri iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə aparmağa və onun təsirlərinə uyğunlaşmağa təşviq edir. Ona görə də, “Paris sazişi” iqlim dəyişikliyi prosesində dönüş nöqtəsi hesab olunur.

“Kioto protokolu”ndan fərqli olaraq, “Paris sazişi” məcburi hüquqi hədəflərdən daha çox könüllü və milli olaraq müəyyən edilmiş hədəflər təklif edir. “Paris sazişi” tərəf ölkələri "milli olaraq müəyyən edilmiş töhfələr" (NDC, Nationally Determined Contributions) adı altında emissiyaların azaldılması hədəfləri təyin etməyə və zamanla bu hədəfləri artırmağa təşviq edir.

Bununla əlaqədar olaraq, bütün tərəflər öz emissiyaları və fəaliyyət planları barədə mütəmadi olaraq məlumat verməlidirlər. Bundan əlavə, hər beş ildən bir hər bir ölkənin yenilənmiş milli iqlim fəaliyyət planını təqdim etməsi şərtdir. Hər bir yeniləmə cari MDM-dən daha çox azalma hədəfləməlidir. Müqavilədə “girov və nəzərdən keçirmə ” mexanizmi tətbiq olunduğundan, ölkələr hazırkı vəziyyətlərinə uyğun olaraq “milli olaraq müəyyən edilmiş töhfələr”i (NDC) müəyyənləşdirir, yəni yuxarıdan hədəflər qoyulmur.

 “Paris sazişi” ilə “Kioto protokolu” arasındakı digər mühüm fərq onların əhatə etdiyi məqsədlərdir. “Kioto protokolu” zəngin ölkələrlə iqlim dəyişikliyinə görə tarixi məsuliyyət daşıyan digər ölkələr arasında aydın fərq qoysa da, “Paris sazişi”ndə bu fərq aydın deyil. “Paris sazişi” inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında konkret fərq qoymur, çünki o , “ümumi, lakin fərqləndirilmiş məsuliyyətlər” prinsipini vurğulayır.

Beləliklə, “Kioto protokolu” yalnız inkişaf etmiş ölkələrdən tullantıları azaltmağı tələb etdiyi halda, “Paris sazişi” iqlim dəyişikliyini ümumi problem kimi tanıyır və bütün ölkələri öz emissiya hədəflərini təyin etməyə təşviq edir. Ən az inkişaf etmiş ölkələr və ya kiçik ada ölkələri iqlim maliyyəsi kimi bəzi xüsusi mövzularda fərqli qiymətləndirilir.

“Paris sazişi” inkişaf etməkdə olan ölkələrin, xüsusən də yüksək emissiyaları olan ölkələrin öhdəliklərini daha az qabartdığı  üçün tənqid edilib.

Hədəflər nədir?

Beləliklə, bu əsrdə temperatur artımını 1,5 dərəcə Selsi ilə məhdudlaşdırmağı qarşıya məqsəd qoymaq realdırmı?

2023-cü ildə “Paris sazişi” çərçivəsində ilk qlobal qiymətləndirmələr COP-28-də keçirilib. Bu qiymətləndirməyə görə, 1,5 dərəcə Selsi hədəfi üçün sahib olduğumuz karbon büdcəsi ilə ölkələrin hazırkı MDM-ləri arasındakı fərq 20-24 milyard ton karbon qazı ekvivalenti fərqidir. Bu rəqəm illik qlobal emissiyaların təxminən 38-45 faizinə uyğundur. Bu sammitdə 2030-cu ilə qədər fəaliyyət planlarının sürətləndirilməsinə dair qərar qəbul edildi və hökumətlərə iqlim öhdəliklərinin növbəti mərhələsində qalıq yanacaqlardan bərpa olunan enerji mənbələrinə (məsələn, külək və günəş enerjisi) keçidi sürətləndirməyə çağırış olundu.

Ölkələrin iqlim hədəflərini izləyən “Climate Action Tracker”ə görə, cari öhdəliklər və hədəflər dünyanı 2100-cü ilə qədər təxminən 2,1 dərəcə Selsi istiləşmə yoluna çıxarır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühit Proqramının məlumatına görə, bu proqnoz 2,9 dərəcə Selsidir.

Müxtəlif tənqidlər var: Kapitalizm iqlimə qarşı

Kanadalı yazıçı və fəal Naomi Klein, “This Changes Everything: Capitalism vs. the Climate” (“Bu, hər şeyi dəyişir: Kapitalizm İqlimə qarşı”) kitabında o, “Paris sazişi”nin iqlim böhranını tətikləyən iqtisadi sistemi şübhə altına almadığı üçün uğursuzluğa məhkum olduğunu iddia edir.

Kapitalizmi iqlim böhranının əsas səbəbi kimi görən Kleinin fikrincə, sazişin məqsədləri ilə ölkələrin fəaliyyət planları arasında uçurum var ki, bu da onu "elmi cəhətdən qeyri-kafi" edir.

Razılaşmanı tənqid edənlər arasında keçmiş NASA əməkdaşı və iqlimşünas professor Ceyms Hansen də var. Hansen razılaşmanı sanksiyalardan çox “boş vədlər” ehtiva etdiyi üçün “fırıldaq” və “yalan” adlandırır. Qalıq yanacaqların ən ucuz enerji mənbələrindən biri olduğu müddətcə istifadəyə davam edəcəyini söyləyən Hansenin sözlərinə görə, istixana qazı emissiyalarını kifayət qədər sürətlə azaltmağın yeganə yolu qalıq yanacaqlara tətbiq edilən hərtərəfli vergilərdir.

“Paris sazişi” də yanlış məlumatlara məruz qalır

Müqavilənin digər uzunmüddətli məqsədi inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə inkişaf etməkdə olan ölkələrə maliyyə ayırmasıdır. Lakin zaman keçdikcə bu tələb müqavilə ilə bağlı yanlış məlumatların və “sui-qəsd nəzəriyyələri”nin diqqət mərkəzinə çevrildi.

Məsələn, 2017-ci ildə Donald Tramp Ağ Evdəki çıxışında Paris İqlim Sazişindən çıxacaqlarını açıqlamışdı. Bu razılaşmanın ABŞ iqtisadiyyatına zərər verdiyini və digər ölkələrə və qlobal aktivistlərə üstünlük verdiyini müdafiə edən Tramp, razılaşmanın arxasında daha qaranlıq plan ola biləcəyini eyham edərək, fikri açıq olanların məsələni asanlıqla anlaya biləcəyini ifadə etdi. Qapını sui-qəsd nəzəriyyələrinə açıq qoyan bu açıqlama, başda iqlim fəalları olmaqla bir çox qrupun diqqətini çəkdi.

“Paris sazişi”nin məqsədlərinə çatması üçün təhlükə yaradan başqa bir amil “yaşıllaşdırma fəaliyyəti”dir. İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün ciddi addımlar atmaq əvəzinə, ölkələr və şirkətlər “yaşıllaşdırma strategiyası”nı ön plana çıxardırlar. Bu da, fəaliyyət planlarının istənilən nəticəni verməməsinə səbəb olur və qlobal temperatur artımının 1,5 dərəcə Selsi ilə məhdudlaşdırılması hədəfi uzaq bir ehtimala çevrilir.