Հայաստանում տագնապ են հնչեցնում: Բնակչությունը ծերանում է: ՄԱԿ-ի տնտեսական և սոցիալական հարցերի դեպարտամենտի հաշվարկների համաձայն՝ 2021 թվականին երկրում տարեցների թիվը 64 տարով գերազանցել է ընդհանուր բնակչության 10%-ը։ Հետագայում այս գործոնները բացասաբար կանդրադառնան Հայաստանի ժողովրդագրության, նրա սոցիալ-տնտեսական վիճակի վրա։

Նշենք, որ ՄԱԿ-ի դասակարգման համաձայն՝ բոլոր հասարակությունները բաժանվում են երեք խմբի՝ ծերացողներ, ժողովրդագրական առումով ծերեր և շատ ծեր մարդիկ: Այս խմբերից մեկին սոցիալական պատկանելությունը որոշվում է 65-ից բարձր մարդկանց տոկոսով երկրի ընդհանուր բնակչության նկատմամբ:

Faktyoxla Lab.-ը փորձել է պարզել, թե որն է Հայաստանի բնակչության ծերացման պատճառը:

Սկսենք նրանից, որ Հայաստանի բնակչության ծերացման խնդիրը վաղուց է բարձրաձայնվում։

Առաջին հերթին, 2006 թվականի վերջին Հայաստանի մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարության կողմից պատրաստված «Երիտասարդության մասին ազգային զեկույցում», որը հիմնված էր 2005 թվականին անցկացված սոցիոլոգիական հարցման վրա, նշվում էր, որ 16-ից 30 տարեկան բնակչության շրջանում երիտասարդների գրեթե 77 տոկոսը ցանկություն է հայտնում լքել երկիրը: Իսկ երիտասարդների միայն 21%-ն է ցանկություն հայտնել մնալ այնտեղ, որտեղ ապրում է հիմա։

Ուսումնասիրությունից հետևում է, որ արտագաղթի հիմնական պատճառը Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական վիճակն է. 16-30 տարեկան քաղաքացիները հնարավորինս արագ հեռանում են երկրից։ Նշվում է, որ 1991թվականից սկսվեց բնակչության զանգվածային արտագաղթը հիմնականում դեպի նախկին խորհրդային հանրապետություններ և այլ երկրներ։ Մոտավոր հաշվարկներով՝ կենսամակարդակի կտրուկ անկման պատճառով, որը տեղի է ունեցել ծանր սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի, ղարաբաղյան առճակատման, տրանսպորտային շրջափակման և էներգետիկ ճգնաժամի հետևանքով, ավելի քան 1,1 միլիոն մարդ արտագաղթել է Հայաստանից։

Երկրորդ՝  Հայաստանի բնակչության ծերացման միտումը պայմանավորված է ամուսնությունների ցածր թվով և մեկ ընտանիքում ծնելիության ու երեխաների թվի նվազմամբ, ինչը, դարձյալ, պայմանավորված է տնտեսական պայմաններով։ Նվազել է նաև մինչև 50 տարեկան ամուսնացած կանանց թիվը։

Երրորդ՝ ժամանակակից աշխարհում ծերացող երկրի արտաքին քաղաքականությունն ուղղված է արտագաղթողների հոսքը խրախուսելուն։ Հայաստանի խնդիրն այն է, որ եթե Սփյուռքի հայերը վերադառնան Հայաստան, ապա իրենց ցածր ծնելիությամբ. այնպես որ, սա էլ չի փրկի Հայաստանը ծերանալուց։

Փորձագետները նշում են, որ Հայաստանի նման ծերացող երկրում կան նաև այլ խնդիրներ՝ աշխատուժի առաջարկի քանակական նվազում, աշխատաշուկայի կառուցվածքի փոփոխություն, ցածր արտադրողականություն, կապիտալի թույլ կուտակում, տնտեսական աճի դանդաղում։ Հասարակության ծերացման հետ մեկտեղ կրճատվում է արտահանվող արտադրանքի ծավալը, տնտեսական աճի նվազմամբ նվազում են նաև հարկային մուտքերը, ինչն ազդում է պետական ​​բյուջեի վրա։ Եվ սա միայն տնտեսական ոլորտում, հսկայական փոփոխություններ են տեղի ունենում նաև ընտանիքում, սոցիալական հարաբերություններում, սոցիալ-մշակութային վարքագծային համալիրում, արժեքների կառուցվածքում և այլն։

Հիշեցնենք նաև, որ ՄԱԿ-ի Բնակչության հիմնադրամի 2018 թվականի տվյալներով՝ Հայաստանը գտնվում է արագ ծերացող բնակչություն ունեցող երկրների թվում։ Ըստ ուսումնասիրությունների՝ 20-30 տարի հետո Հայաստանի յուրաքանչյուր երրորդ բնակչի տարիքը կլինի 60+, իսկ յուրաքանչյուր հինգերորդը՝ 65+։

Բայց 2019 թվականին նույն հիմնադրամը հայտարարել է, որ Հայաստանում արդեն կան մարզեր, որտեղ մահացության մակարդակը գերազանցում է ծնելիությունը։ ՄԱԲՀ հայաստանյան գրասենյակի ղեկավար Ծովինար Հարությունյանն ասել է. «Անցյալ տարվա համատեքստում Լոռին միակ նման մարզն էր, բայց եթե նայենք այս տարվա առաջին եռամսյակի տվյալները, ապա, ցավոք,  այս տարի հինգ մարզերում արդեն գրանցվել է բացասական բնական աճ։»։ Շիրակում, Սյունիքում, Տավուշում և Վայոց ձորում բնակչության բնական աճը (այսինքն՝ մահերի և ծնունդների հարաբերակցությունը) բացասական է։ Հիմնադրամի ներկայացուցիչներն ընդգծում են, որ բնակչության նվազման հիմնական պատճառը արտագաղթն է։

Հայաստանի աշխատանքի նախարարության ժողովրդագրության վարչությունից ընդգծել են, որ եթե անգամ արտագաղթը զրոյանա, ապա ներքին միգրացիան ավերում է գյուղերը։ Այժմ նրանք ուսումնասիրում են Լոռու մարզը։ Մգարտայում, օրինակ, մի աղջիկ չմնաց, որ կարողանար գյուղից չլքած երիտասարդի հարսնացուն դառնալ։

2021 թվականին հայ փորձագետները նշել են, որ վերջին երեք տարիների ընթացքում Հայաստանում բնական աճը զգալիորեն դանդաղել է. 2018 թվականին՝ 4087 մարդ, 2020 թվականին՝ 2394 (ըստ տնտեսագետ Արա Գալոյանի). «Ավելի քիչ երեխաներ՝ արժանապատիվ կյանքի ավելի քիչ հույս, երբ ծնողները ծերանում են. Հայաստանում սկսել են ավելի շատ ամուսնալուծվել։ Իսկ ամուսնալուծվածները կողակից են գտնում։ Եվ տարիները թռչում են, երեխաները, ովքեր նոր հայրեր կամ մայրեր են ստացել, մնում են առանց արյունակցական կապի իրենց ծնողներից մեկի հետ՝ դրանից բխող բոլոր հետևանքներով: Կարծես աշխատունակ հայ երիտասարդներից շատերը կորոնավիրուսից հետո էլ ավելի մեծ ոգևորությամբ կտարվեն այլ երկրներ, և հաստատ չէ, որ բոլոր ծերերը կցանկանան կամ կկարողանան հեռանալ նրանց հետ, և այդ ժամանակ Հայաստանը մեր աչքի առաջ կսկսի ծերանալ»։

Չորրորդ՝ փորձագետները նշում են նաև էթնոհոգեբանական կողմը։ Տասնամյակներ շարունակ հանրապետության բնակիչների մի զգալի մասն իրեն զգում էր ոչ այնքան Հայաստանի քաղաքացի, որքան «ընդհանրապես հայ», և այս ժողովրդի հիմնական մասը վերջին ութսուն տարին ապրում էր Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետությունից դուրս։ Միգրացիային նպաստել է նաև բազմաթիվ հարազատների առկայությունը ԽՍՀՄ-ում և նույնիսկ արտասահմանյան երկրներում։

Ուստի, նույնիսկ զուտ հոգեբանորեն, Հայաստանի միջին վիճակագրական բնակիչն ավելի պատրաստ է հնարավոր արտագաղթի, քան շատ այլ պետությունների քաղաքացիները։ Ղրղզստանում կամ Ուզբեկստանում ինչ-որ տեղ Ղրղզստանում կամ Ուզբեկստանում սովորական քաղաքացու, հատկապես գյուղացու վիճակը կարծես թե ավելի լավ չէ, այլ ավելի վատ, քան Հայաստանում, բայց այս երկրներից զանգվածային արտագաղթը պետական ​​խնդիր չի դարձել։ Եթե ​​Ռուսաստանի Ոչ Չեռնոզեմի շրջանի բնակիչներին հնարավորություն տրվեր աշխատանքի նպատակով առանց վիզայի մուտք գործել ԵՄ երկրներ, ապա ռուսների միգրացիայի խնդիրը դեպի Եվրոպա դժվար թե ստանա այնպիսի սպառնալից չափեր, որքան Հայաստանի դեպքում։ Ուրեմն Հայաստանից բնակչության զանգվածային արտագաղթի խնդիրը մեծապես ունի օբյեկտիվ պատճառներ (տնտեսական ճգնաժամ և աշխարհաքաղաքական ծայրահեղ ծանր իրավիճակ) և կրում է սոցիալ-հոգեբանական բնույթ։

Իսկ վերջերս հրապարակված պաշտոնական տվյալների համաձայն՝ նախորդ տարի Ռուսաստանի քաղաքացիություն է ստացել Հայաստանի ավելի քան 46900 քաղաքացի։ Սա ռեկորդային ցուցանիշ է վերջին տարիների համար (տե՛ս գծապատկերը): Ընդհանուր առմամբ, 2017-2021 թվականներին մեր քաղաքացիներից գրեթե 153,8 հազարը ռուսական անձնագիր է ստացել։ Հայաստանի մշտական ​​բնակչության նկատմամբ դա կազմում է մոտ 5,2%։

Մեր բնակիչների արտագաղթի հիմնական պատճառները հայտնի են՝ զանգվածային գործազրկություն, կամ նույնիսկ նվազագույն կենսամակարդակ չապահովող եկամուտների ցածր մակարդակ։ Իրենց դերն են ունեցել զգալի գնաճը (անցած տարի 7,2%) և հատկապես գյուղատնտեսության երկնիշ գնաճը (11,2%)։

Սրան գումարվեցին 44-օրյա պատերազմի ծանր հետևանքները, դրան հաջորդած լարված իրավիճակը երկրում, հատկապես սահմանամերձ շրջաններում։ Շատերը լքում են հայրենիքը երկրի ապագայի անորոշության պատճառով՝ վախենալով իրենց ընտանիքների, հատկապես երեխաների անվտանգության համար։

Հետաքրքիր է, որ 2018 թվականից ի վեր Հայաստանից Շվեյցարիա ֆիզիկական անձանց կողմից բանկերի միջոցով իրականացվող դրամական փոխանցումների ծավալը կտրուկ աճել է։ Այսպիսով, եթե 2017 թվականին այս գումարը կազմել է մոտ 28 միլիոն դոլար, ապա 2020 թվականին այն արդեն 157 միլիոն դոլար է։ Կենտրոնական բանկը հրաժարվում է մեկնաբանել Հայաստանից Շվեյցարիա փողի արտահոսքի կտրուկ աճը։ Խոսքը բացառապես ֆիզիկական անձանց դրամական փոխանցումների մասին է։ Սա նշանակում է, որ տնտեսվարող սուբյեկտների, մասնավորապես ներմուծողների գործարքները ներկայացված թվերում արտացոլված չեն։ Ըստ տվյալների՝ եթե մինչ 2018 թվականը Շվեյցարիայից Հայաստան ավելի շատ փող էր հոսում, քան հակառակ ուղղությամբ, ապա այդ տարվանից պատկերը փոխվել է։ Նշենք, որ Հայաստանից Շվեյցարիա փոխանցված միջոցների ծագումն ու աղբյուրները հայտնի չեն։

Հատկանշական է, որ Հայաստանից Շվեյցարիա փողերի արտահոսք սկսել է նկատվել 2018 թվականից հետո։ Որքանո՞վ դա պայմանավորված էր Հայաստանում տեղի ունեցած իշխանափոխությամբ, տնտեսագետները դժվարանում են ասել։ Կա միայն վարկած, որ երկրում առաջացած քաղաքական անորոշությունը, կոռուպցիայի դեմ պայքարի մասին հայտարարությունները, այնուհետև 2020 թվականին սկսված կորոնավիրուսի համաճարակը և Ղարաբաղում պատերազմը ստիպել են այդ գումարների տերերին իրենց կարողությունը փոխանցել ավելի հուսալի վայր - Շվեյցարիա:

Հայաստանից Շվեյցարիա դրամական փոխանցումների ամսական դինամիկան ցույց է տալիս, որ 2018 թվականից սկսած՝ առանձին ամիսներին, այդ գումարները հատկապես մեծ են եղել։ Այսպիսով, 2018 թվականի փետրվարին տրանսֆերտների գումարը կազմել է 19 միլիոն դոլար, 2019 թվականի նոյեմբերին՝ 23 միլիոն դոլար, 2020 թվականի նոյեմբերին՝ 47 միլիոն դոլար, 2021 թվականի փետրվարին՝ 26 միլիոն դոլար։

Այսինքն՝ Հայաստանից փախչում են ոչ միայն աղքատները, այլեւ հարուստները, ինչն ինքնին նշանակալի փաստ է...