1994 թվականի մարտի 17-ին Լեռնային Ղարաբաղում ահաբեկչական ստորաբաժանումների կողմից Խանքենդիի վրա խոցվել է իրանական «Lockheed C-130 Hercules» ինքնաթիռը։ Այդ ժամանակ ԶԼՄ-ների տվյալներով՝ ինքնաթիռում եղել է անձնակազմի 13 անդամ, ինչպես նաև Մոսկվայում Իրանի դեսպանատան աշխատակիցների ընտանիքի 19 անդամներ (այդ թվում՝ 9 երեխա)։ Օդանավում գտնվող բոլոր մարդիկ, ովքեր մեկնում էին իրենց երկրներ Նովրուզի տոնը նշելու, զոհվել են։

Ինքնաթիռը պետք է թռչեր Ռուսաստանի, Վրաստանի և Հայաստանի վրայով և մտներ Իրանի օդային տարածք։ Բայց նա չգիտես ինչու թողել է երթուղին և Վրաստանից թեքվել է դեպի Ադրբեջան, ոչ թե Հայաստան։ Ադրբեջանի տարածքում (Ղարաբաղի շրջանում) ակտիվ ռազմական գործողություններ էին ընթանում։ Ադրբեջանի Ղարաբաղի շրջանում ահաբեկչական խմբավորումների կողմից վերահսկվող տարածքներում չեն պահպանվել ռազմական և դիվանագիտական ​​կանոնները։ Այդ իսկ պատճառով ահաբեկչական ստորաբաժանումները կրակել են՝ չճշգրտելով իրենց վերահսկողության տակ գտնվող օդային տարածք մտնող ինքնաթիռը՝ կարծելով, որ այն պատկանում է Ադրբեջանին։ Պարզ է դարձել, որ Իրանին պատկանող Lockheed C-130 Hercules մարդատար ինքնաթիռը ոչնչացվել է Osa ZRK տիպի հրթիռով։

Ավելի ուշ պարզվում է, որ օդաչուն նախազգուշական ազդանշան է ուղարկել դիսպետչերին, որ կառավարման հետ կապված խնդիրներ կան։ Սակայն, թեև սարսափելի ահաբեկչությունն իրականացրած ստորաբաժանումները հասկացել են, որ սխալվել են, նրանք մերժել են այս հաղորդագրությունը և պնդել, որ ինքնաթիռը կործանվել է գետնին բախվելու հետևանքով։

Faktyoxla Lab.-ը փորձել է պարզաբանել հարցը՝ միջադեպի առնչությամբ ուսումնասիրելով ինչպես հայկական, այնպես էլ իրանական լրատվամիջոցները։

Նախ վերլուծեցինք հայկական լրատվամիջոցների լուրերը։

Հայկական լրատվամիջոցներում 1or.am կայքի «Պատմության այս օրը» բաժնում նշվում է միայն այս լուրը.

1994 —Ստեփանակերտ քաղաքի մոտ հայկական ուժերի կողմից խփվել է  իրանական C-130 ռազմա-տրանսպորտային ինքնաթիռը, որը Մոսկվայից Թեհրան էր տեղափոխում իրանցի դիվանագետների ընտանիքներ, զոհվել են 19 ուղևորները և անձնակազմի 13 անդամները։

«Իրանական C-130 ինքնաթիռի կործանումը» վերնագրով հոդված (ակնարկ) է հրապարակվել հայկական լրատվամիջոցներում։ Այդ տեղեկատվության մեջ նշվում է, որ իրանական «Lockheed C-130 Hercules» ինքնաթիռը խոցվել է Հայաստանի զինված ուժերի կողմից։ 1994 թվականի մարտի 17-ին Ստեփանակերտից 10 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող Այգեստան բնակավայրում, որն առավել հայտնի է Բալուջա անվամբ խոցվել է «C-130» մարդատար ինքնաթիռը։ Օդանավում եղել են Մոսկվայում Իրանի դեսպանատան աշխատակիցների ընտանիքի անդամները։ (Human Rights Watch/Helsinki, Christopher Panico, Jemera Rone. Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh. Human Rights Watch, 1994. ISBN 1564321428, 9781564321428, p. 108)

Այս տեղեկությունն արտացոլվել է «The Independent» թերթի 1994 թվականի մարտի 19-ի և 1994 թվականի մարտի 29-ի համարներում և «Коммерсантъ»-ի 01.04.1994թ. թիվ 58 (526) համարում տպագրված հոդվածներում։

Այս աղբյուրներում նշումներ կան, որ ինքնաթիռը մտել է Լեռնային Ղարաբաղի օդային տարածք իր երթուղուց շեղվելուց հետո, և որ անձնակազմը մեխանիկական խնդիրների մասին հայտնել է «տեղական» օպերատորին։ Բոլոր աղբյուրները նշում են, որ չնայած նախազգուշացմանը (տեղական ռադիոընդունիչները վերահսկվում էին ահաբեկչական խմբավորումների կողմից), որոշ ժամանակ անց ինքնաթիռը կործանվել է։

Մամլո ասուլիսի ժամանակ Հայաստանի արտաքին գործերի փոխնախարար Ժիրայր Լիպարիտյանը հայտարարել է, որ ինքնաթիռը պետք է հասներ Իրան՝ անցնելով Ռուսաստանի, Վրաստանի և Հայաստանի օդային տարածքներով։ Սակայն ինքնաթիռը, դեպի արևելք, իր երթուղուց շեղվել է շուրջ 100 կիլոմետր և լքելով Վրաստանի օդային տարածքը հայտնվել է ոչ թե Հայաստանում, այլ Ադրբեջանի տարածքում, այնուհետ նաև Լեռնային Ղարաբաղում, որտեղ ընթանում էին ռազմական բախումներ: Այս մասին նշված է «Los Angeles Times»-ի 1994 թվականի մարտի 19-ի համարում հրապարակված նորության մեջ։ (32 Die as Iranian Plane Strays, Crashes in Karabakh War Zone)

Մոսկվայում Իրանի դեսպանատունը հայտարարել է, որ ավիավթարի արդյունքում զոհվել են բոլոր 19 ուղևորները, այդ թվում 9 երեխաներ և անձնակազմի 13 անդամները։ Իրանի զոհված քաղաքացիների մնացորդները տեղափոխվել են Հայաստան և Երևանի Զվարթնոց միջազգային օդանավակայանից ուղարկվել Թեհրան։ Թաղման արարարողությանը ներկա են եղել ՀՀ փոխնախագահ Գագիկ Հարությունյանը և փոխվարչապետ Վիգեն Չիտեչյանը։

Ողբերգության պատճառները ճշտելու համար՝ Իրանը ստեղծել է ռազմաօդային ուժերի հատուկ կոմիտե։ Կոմիտեի նախագահ Աբդաթ Ամինիանը հերքել է ՀՀ փոխնախագահ Գագիկ Հարությունյանի տարբերակն առ այն, որ ինքնաթիռը կորցրել է կառավարումը և կործանվել՝ թռիչքի ժամանակ կառավարման համակարգերի անսարքության պատճառով։ Իրանի ԱԳՆ-ի ներկայացուցիչը հայտարարել է, որ «ինքնաթիռը դեռևս չճշտված պատճառներով՝ երթուղուց շեղվելուց հետո կործանվել է երկնքում»: (Աղբյուր. ИТАР-ТАСС, March 22, 1994. Remains of Iranians killed in Thursday crash sent to Iran):

Ամինիանը հայտարարել է, որ ինքնաթիռը խոցվել է երկու հրթիռների կողմից, որոնք արձակվել էին հայկական զինված ջոկատների կողմից և հավելել, որ հայկական կողմը իր վրա չի վերցրել ավիավթարի պատասխանատվությունը։ Ամինիանը նաև հայտարարել է, որ հայկական զորքերը իրանական ինքնաթիռը ընդունել են ադրբեջանական ինքնաթիռի տեղ և նույնիսկ չեն փորձել կապ հաստատել անձնակազմի հետ՝ ճշտելու, թե այն ում է պատկանում: (Աղբյուր. ИТАР-ТАСС, March 31, 1994. Iranian C-130 plane was downed by two missiles):

Իրանի ԱԳՆ-ի կողմից հրապարակված պաշտոնական հայտարարության մեջ, Իրանի ռազմաօդային ուժերի C-130 տիպի ինքնաթիռի կործանման ողջ մեղքը դրվում էր հայկական զինուժի վրա։ Հայտարարության մեջ նշվում էր, որ «Իրանն իրեն իրավունք է վերապահում հայց ներկայացնել և ստանալ փոխհատուցում ավիավթարի զոհերի համար, ինչպես նաև կոչ է անում հայկական ղեկավարությանը բացահայտել և պատժի ենթարկել ռազմական օդանավի կործանման պատասխանատուներին»: (Աղբյուրներ. Associated Press, March 28, 1994. Iran Says Armenian Forces Downed Airplane Killing 32. BBC, March 30, 1994. Foreign Ministry says Armenian troops shot down Iranian passenger aircraft):

Ադրբեջանի ազգային անվտանգության նախարարությունը իրանական կողմին է տրամադրել ռադիոխոսակցությունների ձայնագրությունները, որոնք իրականացվել են ավիաղետի օրը՝ ադրբեջանական հետախուզության կողմից։ Ձայնագրության մեջ լսվում է հետևյալ նախադասությունը՝ «Մենք հենց նոր խփեցինք ադրբեջանական ռազմական ինքնաթիռ»: (Աղբյուր. Независимая газета, March 26, 1994. „We Just Downed Azeri Military Plane“.  Azeri Intelligence Holds Stepanakert Radioed Such A Message To Yerevan On Day Of Iranian C-130 Disaster): Ադրբեջանի հետախուզությունը կարծում է, որ ռազմական ինքնաթիռը խոցվել է «Օսա» տիպի զենիթահրթիռային համալիրի կրակից։

Ռուս որոշ փորձագետներ ենթադրում են, որ իրանական օդանավը շեղվել է իր երթուղուց՝ հետախուզական առաջադրանք իրականացնելու համար: (Աղբյուր. The Christian Science Monitor, March 22, 1994. Wendy Sloane. Crashed Iranian jet may have been spying): Սակայն Իրանի ԱԳՆ-ն հերքել է այս վարկածը։ (Աղբյուր. ИТАР-ТАСС, March 22, 1994. Iran rejects its crashed C-130 was spying):

Հայաստանի փոխնախագահ Գագիկ Հարությունյանի հետ Թեհրանում հանդիպման ժամանակ, Իրանի նախագահ Ալի Աքբար Հաշեմի Ռաֆսանջանին պահանջել է պատժել բոլոր նրանց, ովքեր մասնակցել են ռազմական օդանավի խոցման գործընթացին: (Աղբյուր. Associated Press, May 04, 1994. Iran Calls On Armenia To Expedite Plane Crash Investigation):

Թեհրանից մեկնելուց առաջ՝ Հարությունյանը ընդունել է, որ իրանական ինքնաթիռը կործանվել է «սխալմամբ», սակայն չի նշել մեղավորների անունները։ (Աղբյուր. ИТАР-ТАСС, May 5, 1994. Iranian plane was shot down over Karabakh «by mistake»):

Human Rights Watch-ի կարծիքով. «Պատերազմի կանոններից ելնելով՝ Ղարաբաղում հայկական զորաջոկատները, կրակ արձակելուց առաջ, պարտավոր էին ճշտել ինքնաթիռի պատկանելիությունը։ Եթե նրանք չեն օգտագործել ինքնաթիռի պատկանելիության ճշտման գործիքները, ապա դա համարվում է մարդասիրական իրավունքի կոպտագույն խախտում»: (Աղբյուր. Human Rights Watch/Helsinki, Christopher Panico, Jemera Rone. Azerbaijan: Seven years of conflict in Nagorno-Karabakh. Human Rights Watch, 1994. ISBN 1564321428, 9781564321428, p. 108)

Եվս մեկ անգամ հիշեցնում ենք, որ այս տեղեկությունը պատրաստվել է ինքնաթիռի խոցման ժամանակ Հայաստանի և միջազգային հայտնի լրատվամիջոցների տարածած տեղեկատվության վրա։

Այժմ ուշադրություն դարձնենք, թե ինչ են գրել իրանական լրատվամիջոցները.

Հետաքննության արդյունքում պարզ է դարձել, որ Ռուսաստանում աշխատող իրանցի դիվանագետներին և նրանց ընտանիքի անդամներին տեղափոխող C-130 ռազմատրանսպորտային ինքնաթիռի խոցումը Ղարաբաղի երկնքում, այս երկրի ամենագրաքննվող խնդիրներից մեկն է։ Այնպես որ, անցած տարիների ընթացքում, կարելի է ասել, որ այս թեմայով ոչ մի լրատվական գործակալության թույլ չի տրվել գրել, խոսել ու պահանջել մեղավորների պատիժը։ Իրանի պաշտոնական եւ կիսապաշտոնական մամուլում այս թեմայով, որը ենթարկվում է խիստ գրաքննության, հնարավոր է գտնել միայն այս խնդրին առնչվող 1-2 հոդված։

Այնուամենայնիվ, երկար տարիներ լռությունից հետո 2017 թվականի օգոստոսի 1-ին կրկին քննարկվեց հայերի կողմից խոցված իրանական ինքնաթիռը ղարաբաղյան պատերազմի մասին 70 րոպեանոց «Արազի ծանծաղ օրը» վավերագրական ֆիլմի շնորհանդեսի ժամանակ, ով Իրանի ռեժիմին մոտ կանգնած Թավրիզից կինոօպերատոր Մոհսեն Հադիի կողմից։

Ֆիլմի շնորհանդեսի մասին մամուլին ուղղված հեղինակի հայտարարությունը, «Իրանի իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսին» մոտ գտնվող «Ֆարս» լրատվականում (Սեպահ-խմբ.) և պաշտոնական ISNA լրատվական գործակալությանը հրապարակված հոդվածները լույս են սփռել բազմաթիվ կեղծիքների վրա։ Իհարկե, շատերը կարող են մտածել, որ այս ֆիլմը այն դժբախտությունների մասին է, որ հայերը հասցրել են ադրբեջանցիներին։ Բայց սա այդպես չէ։ Ֆիլմը նվիրված է ոչ թե այն դժբախտություններին, որոնք հայերը բերել են ադրբեջանցիների գլխին, կեղծ տեղեկություններին Իրանի կողմից Ադրբեջանին պատերազմի ժամանակ իբր օգնություն ցուցաբերելու մասին: Սրանով մոլլա ռեժիմի քարոզիչները նպատակ են ունեցել ադրբեջանական ժողովրդի գիտակցության մեջ համախոհներ գտնել։ Ֆիլմի շնորհանդեսից պարզ դարձավ, որ Իրանը այստեղ էլ է իր բնավորությունը ցույց տալիս։ Այսպիսով, հայերի կողմից ինքնաթիռի կրակոցը կոծկելու համար հայտարարվել է, որ այն հայերը չեն կրակել, այլ միայն հակամարտող կողմերից մեկը։ Այդուհանդերձ, ֆիլմի նկարահանման մասին հարցազրույցում հեղինակ Մոհսեն Հադիի մեկնաբանությունները վկայում են Իրանում հայերի կողմից իրականացված այս ահաբեկչության կոծկման աստիճանի մասին։ Այսպես, հեղինակը նշում է, որ ինքը լսել է, որ Իրանի քաղաքացիները երկար տարիներ «նահատակվել են» ղարաբաղյան պատերազմում։ Բայց իրականում առաջին անգամ Թեհրանում գտնվող «Ալի Աքբար սրբավայրում» թաղված մարդկանց այցելելիս տեսել է 2 մոր և 2 երեխաների շիրիմների վրա գրություն, որ նրանք զոհվել են Ղարաբաղում։ Դրանից հետո Մ.Հադին դիմել է Իրանի «Նահատակների հիմնադրամ», որտեղ պահվում են «նահատակների» տվյալները՝ մանրամասն տեղեկություններ ստանալու այդ մարդկանց մահվան մասին, սակայն հիմնադրամը նրան տվել է միայն մահացածների անունները և այն, որ նրանք մահացել են «ավիավթարից»: Այսինքն՝ սա ցույց է տալիս, որ գործը կեղծվել է պաշտոնական կառույցների կողմից, և որ ինքնաթիռը ոչ թե հայերի կողմից է խոցվել, այլ կործանվել է։

Հեղինակը կրկնել է նաև այն ապատեղեկատվությունը, թե օդանավը եղանակային պայմանների պատճառով կորցրել է թռիչքի ուղին և մտել Ղարաբաղ և դարձել «պատերազմի զոհ», սակայն հայտարարել է, որ Իրանում այս հարցը կոծկվել է, և երկրի ճնշող մեծամասնությունը, բնակչությունը տեղյակ չէր այս դեպքի մասին։

Չնայած հարցը կեղծելու և մոռացության մատնելու Իրանի կառավարության ջանքերին, 2019 թվականի մարտի 18-ին՝ միջադեպի հաջորդ տարելիցին, «Ֆարս» լրատվական գործակալության Արևելյան Ադրբեջանի խմբագրությունը վավերագրական «Արազի ծանծաղ օրը» ֆիլմի մասին կարճ տեղեկություններով լուր է պատրաստել: Սակայն այստեղ լրագրողները դուրս են եկել կողքից և հայտնել դեպքի մասին՝ նշելով, որ ինքնաթիռը խոցվել է հայկական բանակի կողմից, իսկ դրա պատճառը դեռևս հայտնի չէ։ Հոդվածում նշվում է նաեւ, որ դեպքի առաջին օրերին միայն պաշտոնական «Իսլամական Հանրապետություն» թերթը հրապարակել է մի քանի հաղորդում, իսկ դրանից հետո դեպքի մասին տեղեկություն չի տրվել։

2020 թվականի հոկտեմբերի 15-ին՝ Հայրենական պատերազմի թեժ օրերին, թեման հնարավոր է գտնել նաև մի հոդվածում, որտեղ Իրանի արտաքին գործերի նախարարության հեղինակավոր «Իրան դիվանագիտություն» պորտալում Ադրբեջանի դեմ կանխակալ ապատեղեկատվություն է տարածվել։ Հոդվածում ընդունվում է, որ իրանական ինքնաթիռը խոցվել է ագրեսիվ հայկական բանակի կողմից 1994թ. Սակայն այս կարծիքը չի տրվել հայկական ահաբեկչությունը դատապարտելու համար։ Հոդվածի ոգով սերմանվում է, որ իբր Հայրենական պատերազմը վտանգ է ներկայացնում Իրանի համար, իսկ նախորդ նախադասության մեջ որպես Իրանին հասցված վնաս նշվում է այն, որ հայերը իրականում խոցել են ինքնաթիռը Ղարաբաղյան առաջին պատերազմում։ Իրականում դրանք Հայրենական պատերազմը կասեցնելու համար հաշվարկված մտքեր են։

Հակաադրբեջանական ցանցի մաս կազմող իրանական «Ազերիհա» կայքում հրապարակված հոդվածում ընդհանուր առմամբ հերքվել է, որ ինքնաթիռը խոցել են հայերը, շրջանառվել են ենթադրություններ, որ այն խոցել են Ռուսաստանը և Ադրբեջանը։

Դեպքից կարճ ժամանակ անց ոչ իրանցի պաշտոնյաները, ոչ էլ երկրի լրատվամիջոցները դարձյալ չեն անդրադարձել այս թեմային։ Այնուամենայնիվ, 1998 թվականին, երբ Մազարի Շարիֆում իր հյուպատոսությունում աշխատող 10 դիվանագետ և 1 լրագրող սպանվեցին թալիբների կողմից, Իրանը պատասխանեց՝ կենտրոնացնելով տասնյակ հազարավոր ռազմական ուժ և տեխնիկա Աֆղանստանի հետ սահմանին և որոշեց պատերազմ սկսել թալիբների դեմ։ Հարձակման որոշումը վերջին պահին չեղարկվել է Ալի Խամենեիի կողմից։ Սակայն մենք ականատես եղանք, որ Իրանը, որը միշտ նախընտրում է երկակի ստանդարտներ, ոչ միայն այդպես չարձագանքեց 1994 թվականին հայերի կողմից իրականացված ահաբեկչության հետևանքով իր դիվանագետների ընտանիքի անդամների և մանկահասակ երեխաների մահվանը, այլև փորձեց մոռանալ այս միջադեպը և էլ ավելի ուժեղ աջակցություն ցուցաբերեց Հայաստանին։ Այսինքն՝ Իրանը, որը չարձագանքեց այս ահաբեկչությանը, փորձեց մկաններ ցույց տալ Ադրբեջանին, որն ազատագրել էր իր հողերը Հայրենական պատերազմի արդյունքում, պատերազմից հետո մի քանի զորավարժություններ անցկացրեց Ադրբեջանի սահմաններում, ոչ թե ներխուժելով ահաբեկիչներ և շարունակում է իր սադրանքները նաև այսօր։

Ինչպես երևում է,

• Ճիշտ է, 1994 թվականի մարտի 17-ին Ադրբեջանի Ղարաբաղի շրջանում հայկական ահաբեկչական խմբավորումների կողմից խոցվել է իրանական մարդատար ինքնաթիռ։
• Թեև հայկական լրատվամիջոցները այս միջադեպի համար ուղղակի մեղավոր են տեսնում Պետրոսյանի կառավարությանը, սակայն Իրանի կառավարությունը հերքում է դա և փորձում է միտումնավոր մոռանալ այն։
• Դեպքի առաջին օրերին Իրանը պաշտոնապես մեղադրել է Հայաստանին, պահանջեց պատժել համապատասխան անձանց ու պահանջել փոխհատուցում, սակայն հետագայում որոշվեց ամենաբարձր մակարդակով աչք փակել այդ հարցի վրա՝ հանուն իր ստոր շահերի։