Մեր ուշադրությանն է արժանացել Ադրբեջանի պատմության մասին եզակի տեղեկություններ տարածող, բաքվահայ պատմաբան Գրիգորի Այվազյանի («Գրիշա» մականունով) ադրբեջանական «Ծուռ նստենք, շիտակ խոսենք» ասացվածքի ներկայացումը որպես հայկական ասացվածք։ Նա իր հայրենակցի youtube ալիքում իր ելույթի ժամանակ օգտագործել է հետևյալ նախադասությունը՝ «Հայերենում մի ասացվածք կա՝ ծուռ նստենք շիտակ խոսենք»:

Faktyoxla Lab.- ը հետաքննել է, թե արդյոք այս ասացվածքը պատկանո՞ւմ է հայերին, և արդյոք մեր հարևանները յուրացնել են մեր առածները։

Նախ պետք է նշել, որ հայերը, հպարտանալով բանահյուսության կարևոր մաս կազմող իրենց ասացվածքներով, ԽՍՀՄ ԳԱ «Էլմ» հրատարակչության միջոցով հրատարակել են 1967 թվականին գողացված ադրբեջանական ասացվածքները՝ «Հայկական ֆոլկլոր» («Армянский фольклор») անվամբ։ (էլեկտրոնային տարբերակ)

Նախ նայենք, թե ինչպես են ռուսերեն հնչում այս «հայկական ասացվածքներից» մի քանիսը. “Не всякий побывавший в Иерусалиме хаджи” (Ոչ ամեն "Հաջի" ն, ով այցելել է Երուսաղեմ), “Лучше один раз попросить у Бога, чем сорок раз у сорока святых” (Ավելի լավ է Աստծուն մեկ անգամ խնդրել, քան քառասուն անգամ քառասուն սրբերից), “Цену золота знает лишь ювелир” (Ոսկու գինը գիտի միայն ոսկերիչը), “Делай так чтобы ни шашлык, ни шампур не сгорел” (Համոզվեք, որ ոչ խորովածը այրվի, ոչ էլ շամփուրը), “Скажешь “джан”, услышишь “джан” (Ասես «ջան», լսես «ջան»), “Ашуга в дом впустили, а он спрашивает: “куда положить саз” (Աշուղին թողել են տուն, նա հարցրել է՝ սազը ո՞ւր դնեմ) և այլն: (Աղբյուր)

Ակնհայտ է, որ հարուստ մշակույթ ունենալուն հավակնող այս ազգը չի կարողացել գողացված առածների ու ասացվածքների մեջ թուրքերենին փոխարինող հայերեն բառեր գտնել։ Ոմանք ստիպված են եղել մեկ-երկու բառ փոխել: Այս հարցին կանդրադառնանք։ Նախ բացահայտենք Գրիգորի Այվազյանի կողմից որպես հին հայկական ասացվածք ներկայացված «Ծուռ նստենք, շիտակ խոսենք» ասացվածքի ծագման մասին փաստերը։

Նախ պետք է նշել, որ այս ասացվածքի (առածի) արմատները գալիս են Կովկասում հայերի վերաբնակեցումից դարեր առաջ։ Ապացույց. Այս ասացվածքը հանդիպում է ադրբեջանցի մեծ մտածող Նասիմիի պարսկերեն գազելի մեջ.

Նրա մազերը ասաց. գեղեցկության երկրի թագավորն ես եմ,

Նա ծուռ է նստում ու ուղիղ խոսում, կարծում եմ՝ լավ է։

«Ծուռ նստենք, շիտակ խոսենք» ասացվածքն այս գազելի հիմնական գաղափարն է։ Նշենք, որ Նասիմին իր գազելներում օգտագործել է առածիներ և ասացվածքներ։

Օրինակներ.

Այս ցանկությունը դու էլ լսիր, դու էլ հասկացիր, օգտակար է,

Լավ խոսքը ականջօղ է, իսկ կասկածը՝ թունավոր։

****

Եկավ աշունը, ցրտահարությունը փչացրեց մարգագետնի ծաղիկները,

Գարուն չի լինի առանց աշուն, չփոփոխեն բախտի ծաղիկները:

****

Անարմատ ծառի պես մենակ կչորանան ու կկորչին

Նրանք, ովքեր կարոտում են անմահության իսկական շնորհը:

****

Իսկական գեղեցկությունը ներսում է, մի խաղացեք դրսի հետ,

Դժվար է աշխատել մի ծառի համար, որը պտուղ չի տալիս:

(Աղբյուր)

Ամենայն հավանականությամբ, «Գրիշան» պնդի, որ այս գազելների առածները նույնպես հայերին են պատկանում։ Բայց փաստն այն է, որ հայերը կապ չունեն այս ասացվածքների հետ։ Հայ բանաստեղծներն ու գրողները հայկական բանահյուսություն սկսել են գրել միայն 19-րդ դարի վերջին ադրբեջանական բանահյուսությունից գողացված նյութերի հիման վրա։ Այս մասին համապատասխան փաստեր կան ԱԱԳԱ Նախիջևանի մասնաճյուղի Արվեստի, լեզվի և գրականության ինստիտուտի բանահյուսության բաժնի վարիչ, գիտությունների դոկտոր Էլխան Յուրդօղլուի կողմից գրված «Ադրբեջանական բանավոր ժողովրդական գրականությունը որպես «հայ բանահյուսության ձևավորման աղբյուր» հոդվածում։ Փաստորեն, այս փաստերից շատերը վերցված են հայ բանաստեղծների և գրողների հոդվածներից և հետազոտություններից։

Ուշադրություն դարձնենք հոդվածից մեջբերումներին. «XIX դարի կեսերին հայ նոր ռեալիստական ​​գրականության հիմնադիր Խաչատուր Աբովյանն իր հոդվածներից մեկում գրել է. «Իր արտասանության գեղեցկության շնորհիվ ադրբեջաներենը քերականորեն միակ լեզուն է բոլոր լեզուների մեջ»։

«Այս գործընթացին միացան նաև հայ մտավորականները, ովքեր 19-րդ դարի տարբեր տարիներին Կովկասում բանավոր ժողովրդական գրականության նմուշների հավաքագրման և ձայնագրման ժամանակ սկսեցին իրեն պահել որպես Կովկասի բնիկ ժողովուրդներ և հավաքեցին ու արձանագրեցին այն, ինչ լսում էին մարդկանցից։ Միաժամանակ նրանք հավաքել են տեղի բնակչության՝ ադրբեջանցիների, ինչպես նաև վրացիների և այլ փոքրամասնությունների բանահյուսության նմուշներ և դրանք գրել հայերեն այբուբենով։ Այդ ժամանակաշրջանի ձեռագրերի ուսումնասիրության, ընթերցման և հետազոտության մեջ մեծ ծառայություններ մատուցած Ի.Աբբասլին նշում է, որ հայոց այբուբենով հավաքված ձեռագրերում կարելի է գտնել մեր ժողովրդական գրականության բոլոր տեսակի մարգարիտները՝ բայաթներից, առակներից մինչև էպոսներ։

Սա պատահական չէ։ Շատ սովորական ադրբեջաներեն բառեր ավելացնելով իրենց լեքսիկոններին՝ նրանք հաշվի էին առել, որ հետագայում իրենց ձեռք բերած բանահյուսության օրինակները պատկանում են իրենց։ Մեկ այլ հայ հեղինակ Գ.Անտոնյանն իր «Աբովյանի վերաբերմունքը Ադրբեջանի ժողովրդին և մշակույթին» հոդվածում ուշադրություն է հրավիրում այն ​​փաստի վրա, որ «պարզ ժողովրդական լեզվի հիմնական մասը կազմված է ադրբեջաներեն բառերից, այս ժողովրդի որոշ հատվածների համար (հայեր) նույնիսկ «ադրբեջաներենն ամբողջական է. դարձել անհրաժեշտություն» (9, էջ 134):

«Մեր առածներն ու առակները բանահյուսական ժանրեր են, որոնք ամեն օր օգտագործում են հայերը։ «Հայերն իրենց ելույթներում ու զրույցներում միշտ անդրադարձել են ադրբեջանական ասացվածքներին ու առակներին» (22, էջ 292),- ասող Ա.Տերտերյանի այս խոսքերը հաստատում են մեր կարծիքը։ Անգամ այս թեմային անդրադառնալով՝ Աքբար Երևանլին գրում է, որ հայ ժողովրդի մեջ տարածված ադրբեջանական ասացվածքն իր սկզբնաղբյուրում հիմնականում պահպանում է ձևը: Դրանում շատ քիչ բան է փոխվել» (23, էջ 68): Որպես հեղինակի կարծիքի հաստատում նա մեջբերում է մի քանի առածներ, և այդ առածները համեմատելիս տեսնում ենք, թե ինչպես են ադրբեջանական ասացվածքները հայ ժողովուրդը յուրացնել։

Մեր «Քեֆը քոն է, գյուղը՝ քոխանին» - «Քեֆի քոննա, քյանդ քյոքսվինի», «Մեկ լինի, փիր լինի» - «Բիր ոլսուն, փիր ոլսուն», «Դավեն նալբանդին տարս քաշա» և այլ ասացվածքներից պարզ է դառնում նաև, որ հայերը, ովքեր փորձում են «հարստացնել» իրենց բանահյուսությունը, որպես աղբյուր օգտագործել են նաև ադրբեջանական ասացվածքները։

Աբովյանն իր ստեղծագործություններում օգտագործել է բազմաթիվ «հայկականացված» ադրբեջանական ասացվածքներ, իսկ նրա հաջորդ Գ.Աղայանը օգտագործել է ընդամենը 163 ասացվածք։ Վերլուծելով Հ.Աբովյանի ստեղծագործությունները՝ Ա.Գանալանյանը դասականների օգտագործած ադրբեջանական ասացվածքները բաժանել է առանձին խմբի (А.Каналанян, «Х. Абовян и спитальная литература», Yerevan, 1941, Arm.):

Հայերն իրենք են հաստատում, որ նման ասացվածքները ադրբեջանական ասացվածքների հայկականացված տարբերակն են (23, էջ 69): Բացի այդ, մեր առածներից շատերը վերցրել ու գրել են հայերեն, ու ուղղակի մեկ-երկու բառ փոխելով այդ ասացվածքներում՝ նոր օրինակներ են ստեղծել իրենց համար։

Իսրաֆիլ Աբբասլին այս մասին ավելի ամբողջական կարծիք է կազմում առածների համեմատությամբ (1, էջ 90-93)։ Երբ նայում ենք այս ոլորտում նրա կատարած հետազոտությունների փոխադարձ ասացվածքներին, տեսնում ենք, որ մեր «Սիրտ սիրողը գեղեցիկ է» ասացվածքը «Աչքեր սիրողը տգեղ չէ», «Փողը կեղտոտ է»-ը «Փողը կեղտ, ժանգը կեղտոտ»,  «Կույրն ինչ է ուզում, երկու աչք, մեկ ծուռ, մեկ ուղիղ»-ը «Կույրն ինչ է ուզում, երկու աչք», «Ընկերը նայում է ընկերոջ դեմքին, բայց օտարի ոտքը»-ը «ընկերը նայում է թշնամու ոտքերին» -ի պես գրված և  «ազգայնացված է»:

ՀԳԱ հրատարակչությունը հրատարակել է ակադեմիկոս Ա.Գանալանյանի 1960 թվականին հրատարակված «Հայկական առածներ» գիրքը։ (396 էջ, հայերեն)։ Այս գրքից ընտրված և հայերեն թարգմանված 233 ասացվածքներ ադրբեջաներեն են։

Եզրակացություն. Վստահաբար կարող ենք ասել, որ հայերը, ովքեր ունեն շատ սահմանափակ թվով բանահյուսության օրինակներ, ապրել են տեղի բնակչության՝ ադրբեջանցիների հետ, հմտորեն օգտագործել են մեր ժողովրդի հյուրասիրությունը, իրենց խոհանոցում պատրաստել տոլմա, քյաբաբ և այլն։ Նրանք իրենց երաժշտական ​​հիմքերին ավելացրին մեր ժողովրդական երգերն ու աշուղները, փորձեցին տիրապետել մեր էպոսներին, յուրացրին մեր հարյուրավոր բայաթները, առածներն ու առակները։ Մի խոսքով, ադրբեջանական բանավոր ժողովրդական գրականությունը եղել է «հայկական բանահյուսության» ձևավորման հիմնական աղբյուրը և կատարել է հիմնարար դեր։ Դա հաստատում են հայ հեղինակների խոստովանությունները և նրանց հետազոտության ընթացքում արտահայտված կարծիքները։ Որքան շատ են հայերը փորձում գողանալ, այնքան նրանց մշակույթը աղքատ է թվում: Այս պահին հայկական առևանգմանը պետք է պատասխանել ադրբեջանական ասացվածքով՝ «քամին ժայռից ի՞նչ է տանում», հավանաբար, հայերն կյուրացնեն նաև այս ասացվածքը։