Ներկայումս հասարակության մեջ ամենահետաքրքիր և ամենաշատ քննարկվող հարցերն են. ինչպիսի՞ն է լինելու մեր հայաբնակ տարածքները Ադրբեջանի դե ֆակտո իրավասությանը անցնելու գործընթացը: Ե՞րբ է սա ավարտվելու: Պարզ ասած՝ «Ե՞րբ կբարձրացվի մեր դրոշը Խանքենդիում»։
Azvision.az-ը ներկայացնում է հայտնի իրավաբան, փորձագետ Սահիբ Մամեդովի տեսակետները.
Մենք հասկանում ենք, որ սովորական մարդը՝ սոցցանցի օգտատերը, կարճ, հստակ ու կոնկրետ պատասխաններ է փնտրում, բայց սա հենց այն դեպքն է, երբ թեման մեկ-երկու բառով հնարավոր չէ լուսաբանել։ Որովհետև բազմաթիվ գործընթացներ կան մեր այդ տարածքները Ադրբեջանի իրավասության տակ դե ֆակտո փոխանցելու համար։ Պետք է հերթով անցնենք բոլորի միջով։ Դիտարկենք հիմնականներից մի քանիսը.
1.Հայերը, ովքեր կապրեն այդ տարածքներում, պետք է Ադրբեջանի քաղաքացիություն ստանան։ Դրա համար նրանք պետք է ապացուցեն, որ նրանք ապրել են այդ տարածքում մինչև 1992 թվականի հունվարի 1-ը։ Այս ժամկետից հետո ծնվածները կարող են հաստատել իրենց քաղաքացիությունը «արյան իրավունքների» հիման վրա։ 1992 թվականի հունվարի 1-ից հետո տարածք տեղափոխվածներին քաղաքացիություն տալը Ադրբեջանի նախագահի լիազորությունների շրջանակում է։ Օրինակ, եթե ինչ-որ մեկը տեղափոխվում է այդ տարածք՝ ամուսնանալու տեղի հայի հետ, նրան կարող են (կամ՝ ոչ) քաղաքացիություն տալ։
- 30 տարուց ավելի է, ինչ այդ տարածքներում չի կիրառվում Ադրբեջանի Հանրապետության օրենսդրությունը։ Այսպիսով, Ադրբեջանի Հանրապետության օրենսդրության կիրառումը տարածքներում երկար գործընթաց է։ Եթե բացատրեմ ինչու, մեծ գրառում կկատարվի։ Մի խոսքով, առաջին հերթին անհրաժեշտ կլինի օրենսդրությունը մաս-մաս կիրառել։
- Ներկայումս այդ տարածքներում շարունակում է իշխել Հայաստանի խաղալիք ռեժիմը։ Այնպես որ, առաջին հերթին Սահմանադրության 124-րդ հոդվածի համաձայն պետք է ձևավորվեն տեղական գործադիր իշխանություններ։ Հետո ոստիկանություն, դատարան, դատախազություն, սոցիալական ապահովություն, կրթություն, մշակույթ, անշարժ գույքի գրանցման ծառայություն, հարկային, մաքսային եւ այլ մարմինները պետք է աստիճանաբար վերակազմավորվեն համապատասխան մարմինների նշանակումներով։ Հաջորդ քաղաքային ընտրություններում պետք է ձևավորվեն նաև տեղական ինքնակառավարման մարմիններ։
- Ներկայումս տարածաշրջանի կոմունիկացիաները կապված են Հայաստանի հետ։ Այդ թվում՝ կապի, էներգամատակարարման, գազի և այլն։ Նույնպես բանկային և ֆինանսական համակարգը։ Այս հարցերը էլ պետք է լուծվեն:
- Կրթությունն ամենալուրջ խնդիրներից է։ Այնտեղ ուսուցումն իրականացվում է հայոց և ռուս լեզուներով։ Դասագրքերը հայկական դասագրքեր են, որոնք ատելություն են սերմանում ադրբեջանական ժողովրդի դեմ։ Դասավանդվում է այսպես կոչված «ցեղասպանության» և «Արցախի Հանրապետության» կեղծ պատմություն:
- Շատ կարևոր են նաև սոցիալական ապահովության խնդիրները։ Այնտեղ ապրող հայերը 30 տարուց ավելի է, ինչ դուրս են մեր սոցիալական ապահովության համակարգից։ 2006 թվականից կենսաթոշակային խնայողությունները անհատականացվել են, և յուրաքանչյուրը պետք է խնայի իր համար։ Հիմա ստացվում է, որ մեր հավաքածի մի մասը (հավաքածը մեզ չի հերիքում) պետք է մեր հայազգի քաղաքացիների՞ն տանք։ Ամեն դեպքում լուծումը խնդրահարույց է։
- Կառավարումը պետք է իրականացվի Ադրբեջանի Հանրապետության օրենսդրությանը լիովին համապատասխան։ Բոլոր պետական մարմիններում գործավարությունը պետք է լինի ադրբեջանական պետական լեզվով։
- Պետք է լուծվեն արխիվի, քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման, գույքի գրանցման հարցերը։ Փոքր աշխատանք չէ։
- Տեղահանված բնակչությունը պետք է վերադառնա և բնակեցվի։
- Այնտեղ ապրող հայերի մեջ պետք է հայտնաբերվեն և պատասխանատվության ենթարկվեն նրանք, ովքեր պատերազմ, հակամարդասիրական և ցեղասպանական հանցագործություններ են իրականացրել ադրբեջանական ժողովրդի նկատմամբ։ Այս դեպքում ոչ ներում, ոչ էլ համաներման մեխանիզմ չպետք է կիրառվի։
Ցուցակը կարող է շատ շարունակվել: Բայց գոնե սրանք համար տարիներ կպահանջվեն։ Հիմա պետք է մտածել այս հարցերի լուծման մասին, այլ ոչ թե որտեղ է կախվել մեր բանակի հաղթանակած զինվորների կոշիկների տակ մնած հին կտորը։
Եվ շատերի մտքում ամենակարևոր հարցերից մեկն այն է, թե ինչ կլինի, եթե հայերը դիմադրեն վերը նշվածի իրականացմանը:
Երբ մտածում ենք այս մասին, պետք է հաշվի առնել մի կարևոր հանգամանք. Նախկինում այնտեղ ապրողների մեծ մասն իր ապրուստը վաստակում էր զինվորական ծառայության և ռազմական ենթակառուցվածքների պահպանման հաշվին։ Հիմա այն շահույթ չի լինելու։ Ժամանակին նրանք շահագործում, քանդում, վաճառում, տնկում էին մեր օկուպացված տարածքները։ Նրանք տիրապետում էին մեր հանքարդյունաբերությանը։ Մեր հանքային ջուրը ծախում էին։ Զբոսաշրջությունը մասամբ վերականգնել են: Հիմա սրանից ոչ մեկը չի լինելու։ Այսպիսով, ինչ-որ մեկը պետք է պահի դրանք: Հայաստանը միայնակ չի կարողանա դա անել: Ռուսական օգնությունը բավարար չի լինելու: Հարցական է՝ արտյո՞ք նրանք բնակելու են այնտեղ։ Հայերը հողին կապված չեն, նրանք քոչվոր ժողովուրդ են։ Եվ դա շուտով իրեն ցույց կտա հաջորդ անգամ։
