Ադրբեջանի մշակութային ժառանգությունը ոչնչացվել է երբեմնի օկուպացված տարածքներում։
Այս մասին ասել է Ադրբեջանի Հանրապետության նախագահի օգնական, նախագահի աշխատակազմի արտաքին քաղաքականության բաժնի ղեկավար Հիքմեթ Հաջիևը «Խաղաղություն հանուն մշակույթի» գլոբալ արշավի գործընկերության ֆորումի ժամանակ:
«Մենք պարբերաբար բախվել ենք Ադրբեջանի մշակութային ժառանգության ոչնչացմանը։ Ցանկանում ենք այս հարցում ներգրավել միջազգային կազմակերպություններին։ Մենք ակնկալում ենք, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն փաստահավաք առաքելություն կուղարկի այդ տարածքներ և և դրա հետ կապված եզրակացություն կտա։ Ադրբեջանն ընտրվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի գործադիր կոմիտեի անդամ»,- ասել է նա։
Faktyoxla Lab-ը փորձել է պարզել, թե ինչու ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն մինչ այժմ առաքելություն չի ուղարկել Ադրբեջանի մշակութային ժառանգության հետաքննության համար նախկինում Հայաստանի կողմից օկուպացված տարածքներ։
Նշենք, որ, իսկապես, այս տարվա դեկտեմբերի սկզբին Ադրբեջանը ներառվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Զինված հակամարտությունների ժամանակ մշակութային արժեքների պաշտպանության կոմիտեի կազմում։ Ինչպես հայտնում է հանրապետության ԱԳՆ մամուլի ծառայությունը, քվեարկությանը մասնակցող պետությունների բացարձակ մեծամասնության աջակցությամբ Ադրբեջանն ընտրվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կոմիտեի անդամ առաջիկա չորս տարում։ Նախարարությունն ընդգծել է, որ ավելի վաղ Ադրբեջանը ներառվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի գործադիր խորհրդի կազմում 2021-2025 թվականներին։ ԱԳՆ-ն կարծում է, որ դա հաստատում է համաշխարհային հանրության կողմից ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի արժեքներին Ադրբեջանի հավատարմության ճանաչումը։
Սկսենք նրանից, որ Ղարաբաղյան 2-րդ պատերազմի ավարտից հետո, որը Ադրբեջանը մղեց հարևան պետության կողմից օկուպացված տարածքները ազատագրելու համար, նա ստիպված եղավ դիմակայել մի տհաճ երևույթի՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ծայրահեղ կանխակալ վերաբերմունքի։
Ադրբեջանը կարծում է, որ պատերազմում հաղթանակը հանգեցրել է տարածաշրջանում նոր իրողությունների ի հայտ գալուն, ինչը մտահոգություն է առաջացնում որոշ քաղաքական շրջանակներում, և այդ շրջանակները չեն կարող համաձայնվել նոր իրավիճակի հետ։ Այս համատեքստում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն՝ որպես միջկառավարական կազմակերպություն, որը պետք է իր մանդատի շրջանակներում գործի օբյեկտիվ և անաչառ, ներգրավվել է այս անճոռնի գործընթացում և դարձել քաղաքական ճնշման գործիք։
Ադրբեջանը բազմիցս բարձրացրել է օկուպացված տարածքներում Հայաստանի կողմից ավերված և թալանված մշակութային ժառանգության վիճակի և ճակատագրի հարցը և պաշտոնապես բազմիցս դիմել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին՝ խնդրելով միջոցներ ձեռնարկել այն պաշտպանելու և այդ տարածքներ առաքելություն ուղարկելու խնդրանքով։ Ցավոք, այս դիմումներից և ոչ մեկը համարժեք պատասխան չստացավ։
1996 թվականից պաշտոնական Բաքուն ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին տեղեկացրել է Հայաստանի կողմից օկուպացված Ադրբեջանի տարածքներում մշակութային ժառանգության թալանի մասին և խնդրել միջոցներ ձեռնարկել այդ մշակութային ժառանգությունն Ադրբեջանին վերադարձնելու համար։
Կազմակերպության արձագանքների ենթատեքստը հանգում էր մեկ բանի՝ հայերը թույլ չեն տալիս ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի տեխնիկական առաքելություն ուղարկել Ադրբեջանի օկուպացված տարածքներ։
Միևնույն ժամանակ, 2005 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1954 թվականի «Զինված ընդհարման դեպքում մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին» 1995-2004 թվականների համար Հաագայի կոնվենցիայի իրականացմանն ուղղված միջոցառումների մասին զեկույցում հստակ նշված էր, որ Ադրբեջանը տեղեկացրել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի քարտուղարությանը օկուպացված տարածքներում տիրող իրավիճակի մասին և խնդրել առաքելություն ուղարկել այնտեղ՝ պարզելու Հայաստանի կողմից 927 գրադարանների, 60-ից ավելի մզկիթների, 44 տաճարների, 473 պատմական հուշարձանների, պալատների և թանգարանների, ինչպես նաև Հայաստանի կողմից ոչնչացման փաստերը՝ 40 հազար թանգարանային ցուցանմուշների, արվեստի եզակի մարգարիտների, ձեռագրերի, մանրանկարչության, ղարաբաղյան արժեքավոր գորգերի, հիշարժան ցուցանմուշների, պատմական զարդերի, հնագիտական նմուշների ապօրինի արտահանում և վաճառք: Այս գործողությունները բացահայտորեն հակասում և խախտում են մշակութային արժեքների ապօրինի ներմուծման, արտահանման և փոխանցման արգելման և կանխարգելման մասին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 1970 թվականի կոնվենցիան: Կազմակերպությունը 2020 թվականից նոյեմբերի 14-ը հռչակել է մշակութային արժեքների ապօրինի առևտրի վերացման միջազգային օր։ Բայց չնայած դրան, Ադրբեջանը չտեսավ այս կազմակերպության աշխատանքի արդյունքները։
2007 թվականին պատրաստվել է և ներկայացվել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին «Պատերազմ Ադրբեջանի դեմ - հարձակում մշակութային ժառանգության վրա» գիրքը։ Այն պարունակում է Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի օկուպացված տարածքներում ոչնչացված մշակութային և կրոնական հուշարձանների ցանկը, մանրամասն տեղեկություններ դրանց կանխամտածված հայացման և ալբանական եկեղեցիները որպես հայկական ներկայացնելու մասին։
2008 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի նախկին գլխավոր տնօրեն Կոիչիրո Մացուուրայի Բաքու կատարած այցի ժամանակ ադրբեջանական կողմն առաջարկել էր կազմակերպել նման առաքելություն։ Գործադիր տնօրենն այնուհետ նշել է, որ խնդրին հետևում են, և ինքը չի կարող ասել առաքելության ճշգրիտ ժամանակը:
Նման օրինակները շատ են։
Նշենք, որ պատերազմի ավարտից մի քանի օր անց ռուսաստանցի հայերի կազմակերպությունները խնդրագիր են կազմել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին՝ ճարտարապետության և պատմության «Ղարաբաղի հուշարձանները» ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում ներառելու խնդրանքով։
Բազմաթիվ ռուս մշակութային գործիչներ, այդ թվում՝ Ալեքսանդր Սոկուրովի, Բորիս Գրեբենշչիկովի և Վլադիմիր Սպիվակովի կողմից ստորագրված խնդրագրի հեղինակները գրել են. «Հայկական սրբավայրերը բազմիցս ավերվել են՝ մասնակի և ամբողջությամբ, մեր ամենամեծ մտավախությունն այն է, որ նման գործողությունները կարող են կրկնվել»։
Մի քանի օր անց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի գլխավոր տնօրեն Օդրի Ազուլեյը հանդիպեց Հայաստանի և Ադրբեջանի ներկայացուցիչներին և առաջարկեց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հատուկ հանձնաժողով ուղարկել տարածաշրջան «ամենանշանակ մշակութային վայրերի ցանկը կազմելու համար՝ որպես տարածաշրջանի ժառանգության արդյունավետ պաշտպանության նախապայման»:
Դեկտեմբերի 21-ին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի մշակութային հարցերով ղեկավարի տեղակալ Էռնեստո Օտտոնեն կոչ է արել Ադրբեջանի իշխանություններին հնարավորինս շուտ կազմակերպել այս հանձնաժողովի ժամանումը։ Ադրբեջանը զարմացավ, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն հանկարծ հիշեց իր առաքելությունը՝ պաշտպանելու մշակութային ժառանգությունը՝ համաձայն 1954 թվականի Զինված ընդհարման դեպքում մշակութային արժեքների պաշտպանության մասին կոնվենցիայի: Ի պատասխան կազմակերպության առաջարկին՝ ոլորտում անկախ փորձագիտական առաքելություն իրականացնել՝ Հայաստանի կոչերին ի պատասխան մշակութային կարևորագույն արժեքների նախնական գույքագրման, Ադրբեջանի ԱԳՆ-ն ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին կոչ է արել պաշտպանելով «մշակութային ժառանգությունը Ղարաբաղում» չքաղաքականացնել հարցը։
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հայտարարությունը չի համապատասխանում Ադրբեջանի և այս կազմակերպության համագործակցության ոգուն, ասվում է Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարության պաշտոնական կայքում հրապարակված հաղորդագրության մեջ։ Նախարարությունը հիշեցրել է, որ ադրբեջանական կողմը մշտապես հանդես է եկել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հետ համագործակցության, որի գործընկեր է հանդիսանում կոնվենցիաներից բխող պարտավորությունների կատարման և, մասնավորապես, մշակութային ժառանգության պաշտպանության հարցում: ԱՀ արտաքին գործերի նախարարությունը նշել է, որ Ադրբեջանում մշակութային ժառանգության պահպանությունը պետական քաղաքականության կարևոր ուղղություններից է։
«Սակայն մենք ցավով նշում ենք, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին ուղղված մեր դիմումները՝ հետաքննելու այնպիսի պատերազմական հանցագործությունները, ինչպիսիք են Հայաստանի 30-ամյա ռազմական ագրեսիան Ադրբեջանի դեմ և մեր հողերի օկուպացումը, ոչնչացումը, յուրացումը, մեր մշակութային ժառանգության, էության փոփոխությունը։ Մեր երկրից մշակութային արժեքների ապօրինի արտահանումն անտեսվել է, և ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի քարտուղարությունն այս հարցում վճռականություն չի ցուցաբերել»,- ասվում է հաղորդագրության մեջ։
Նախարարությունը նշել է, որ օկուպացիայից ազատագրված ադրբեջանական հողերում Մշակույթի նախարարությունը սկսել է մշակութային ժառանգության նախնական մոնիտորինգը, որի արդյունքները պաշտոնապես ներկայացվել են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին։ Մասնավորապես, զեկույցը պարունակում է լուսանկարներ, որոնք արտացոլում են Հայաստանի կողմից օկուպացված տարածքներում ադրբեջանական բոլոր կրոնական և մշակութային հուշարձանների ոչնչացումը, ներառյալ մզկիթների պղծումը։
«Մենք հուսով ենք, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն չի լռի պատերազմական հանցագործությունների մասին, որոնց փաստերն արտացոլված են մոնիտորինգի զեկույցում: Մենք կարծում ենք, որ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն պետք է ինքնուրույն և օբյեկտիվ կատարի իր առաքելությունը և թույլ չտա մշակութային ժառանգության պահպանման հարցը քաղաքականացնել: ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից մամուլին ուղղված նման հայտարարությունները չեն համապատասխանում Ադրբեջանի և այս կազմակերպության միջև համագործակցության ոգուն», - եզրակացրել է նախարարությունը։
Մինչդեռ ադրբեջանցի գիտնականներն ու պաշտոնյաները հավաստիացրել են, որ ոչ ոք չի ոչնչացնի հնագույն հուշարձանները Բաքվի վերահսկողության տակ անցած տարածքներում։ Ադրբեջանցի վերլուծաբան, անկախ Միջազգային ճգնաժամային խմբի փորձագետ Զաուր Շիրիևի կարծիքով, հայերը ճնշում են Ղարաբաղում քրիստոնեական հուշարձանների պահպանման հարցը, քանի որ հույս ունեն այդ կերպ մոբիլիզացնել համաշխարհային հասարակական կարծիքը Ադրբեջանի դեմ։ Ադրբեջանցիները վիրավորված են՝ համարելով այս դիսկուրսը չափազանց միակողմանի։
«Այստեղ (Ադրբեջանում) հարցնում են, թե ինչու ոչ ոք չի խոսում ավերված մզկիթների, այս տարածաշրջանում ադրբեջանական ժառանգության մասին»,- ասել է Շիրիևը։
Ադրբեջանական աղբյուրներում շրջանառվում են 1992-1994 թվականներին հայերի կողմից բռնազավթված և վերջին պատերազմում Ադրբեջանի կողմից վերագրավված տարածքներում ավերված կամ խիստ վնասված մզկիթների և այլ հնագույն շինությունների բազմաթիվ լուսանկարներ:
Ադրբեջանի գլխավոր խնդիրներից մեկը Ղարաբաղի ավերված տարածքներում պատմական և կրոնական հուշարձանների վերականգնումն է, և Շուշա քաղաքը պետք է դառնա երկրի մշակութային մայրաքաղաքը։ Այս հայտարարությունն արել էր նախագահ Իլհամ Ալիևը տարվա սկզբին մշակույթի նոր նախարար Անար Քերիմովի հետ տեսազրույցի ժամանակ։ Ալիևը հույս է հայտնել, որ նորանշանակ նախարարը կարդարացնի իրեն ցուցաբերված վստահությունը, և հիշեցրել է, որ Ադրբեջանի հարուստ ու յուրահատուկ մշակույթը հպարտության աղբյուր է։
Անդրադառնալով ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հետ Ադրբեջանի հարաբերություններին՝ Իլհամ Ալիևն ընդգծել է. Երկիրը արդյունավետ և անկեղծ հարաբերություններ ունի միջազգային կազմակերպության հետ: «Ուստի ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն բավականին լայն տեղեկատվություն ունի համաշխարհային մշակութային ժառանգության մեջ Ադրբեջանի ներդրած ավանդի մասին։ Մենք տարբեր նախագծեր ենք իրականացրել ոչ միայն Ադրբեջանում, այլև որոշ երկրներում։ Մենք ակտիվ դերակատարություն ենք ունեցել նաև ինչպես մահմեդական, այնպես էլ քրիստոնեական կրոնական հուշարձանների վերականգնման գործում։ Ադրբեջանում բազմամշակութային հասարակության օրինակը պետք է օրինակ լինի շատ երկրների համար։ Սա ես չեմ խոսում, այլ աշխարհի կրոնական առաջնորդները»:
Ալիևը պատրաստակամություն է հայտնել շարունակել համագործակցությունը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հետ, սակայն մեկ պայմանով՝ կազմակերպությունը պետք է պահպանի իր միջազգային կարգավիճակը։ «ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն որևէ երկրի ճյուղ չէ։ Եթե մեր հարաբերություններում այս մոտեցումը գերիշխի, ապա համագործակցություն կլինի։ Եթե ոչ, ապա այս համագործակցությունը կարող է վերանայվել։ Ամեն դեպքում, մեր մտադրությունները մաքուր են։ Հարաբերությունները պետք է զերծ լինեն երկակի ստանդարտներից, իսլամաֆոբիայից, խտրականությունից»,- ասել է Ադրբեջանի նախագահը։
Հատկանշական է, որ 1954 թվականի կոնվենցիայի ընդունումից ի վեր ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի առաքելություններ չեն եղել աշխարհի ոչ մի մասում՝ չնայած ավերածությունների և վանդալիզմի մասին բազմաթիվ հաղորդումներին:
Ուստի Ադրբեջանում չհասկացան, թե ինչու ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն մշակութային ժառանգության պաշտպանության հարցում անցավ օկուպանտների կողքին և կիրառեց երկակի ստանդարտների պրակտիկա։ Արդյո՞ք կազմակերպությունն առաջնահերթություն է տալիս մեկ մշակութային և կրոնական ժառանգությանը մյուսից: Այս կամ այն սփյուռքի ազդեցությունն ունի՞։ Արդյո՞ք ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն անաչառ և անկախ խաղացող է համաշխարհային ասպարեզում: Ադրբեջանում հաճախ են տալիս նմանատիպ հարցեր։
